NIK wytknęła niedostateczny nadzór właścicielski nad spółkami z udziałem miast, działalność wykraczająca poza zadania gmin w sferze użyteczności publicznej oraz nierentowność tych spółek. 

„Sprawowany w kontrolowanych urzędach nadzór właścicielski sprowadzał się głównie do podejmowania uchwał, sporządzania okresowych analiz sprawozdań przedkładanych przez spółki, bieżącej współpracy z radami nadzorczymi i zarządami spółek. Skontrolowane spółki rzetelnie monitorowały własną sytuację ekonomiczno-finansową, jednak kontrola wykazała, że spółki osiągające najwyższe straty nie wprowadziły planów naprawczych, bądź ich realizacja była nieskuteczna” – głosi komunikat Najwyższej Izby Kontroli. 

Kontrolę przeprowadzono w czterech urzędach miast w: Lublinie, Białej Podlaskiej, Chełmie i Puławach, gdzie prześwietlono działalność ośmiu spółek komunalnych. 

Są to: Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne (MPK) w Lublinie, Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji Bystrzyca (MOSiR) w Lublinie, Miejski Zakład Komunikacyjny (MZK) w Białej Podlaskiej, Bialskie Wodociągi i Kanalizacja (WOD-KAN) w Białej Podlaskiej, Miejskie Przedsiębiorstwo Robót Drogowych (MPRD) w Chełmie, Chełmski Park Wodny i Targowisko Miejskie (CPWiTM) w Chełmie, Nieruchomości Puławskie (PNP) w Puławach oraz Puławski Park Naukowo-Techniczny (PPNT) w Puławach.

Celem kontroli było sprawdzenie, czy spółki te prawidłowo prowadziły działalność związaną z zaspokajaniem potrzeb wspólnoty samorządowej, a sprawowany nad nimi nadzór właścicielski skutecznie wpływał na funkcjonowanie spółek i realizację powierzonych im zadań publicznych.

NIK wskazała, że kontrolowane spółki koncentrowały się na zaspokajaniu zbiorowych potrzeb mieszkańców zgodnie z powierzonymi zadaniami. Jednocześnie działalność pięciu z ośmiu sprawdzonych spółek wykraczała poza zadania gmin w sferze użyteczności publicznej. Z tego tytułu spółki w latach 2016-2019 uzyskały przychody sięgające prawie 17,5 mln zł. 

Przykładowo dotyczyło to m.in. przychodów z tytułu: przewozów okazjonalnych, usług holowania i serwisu ogumienia (MPK), usług gastronomicznych (MOSiR), usług konserwacji i naprawy pojazdów, sprzedaży paliw (MZK), wykonywania robót budowlanych poza obszarem gminy, sprzedaży materiałów budowlanych, betonu i asfaltu (MPRD), zarządzania nieruchomościami na zlecenie, usług nadzoru (zastępstwa inwestycyjnego) oraz robót budowlanych na rzecz innych podmiotów niż gmina lub jej jednostki organizacyjne (PNP).

Działalność, która wykraczała poza zadania gminy prowadziły także m.in. dwie spółki z udziałem MPK. Miejska Korporacja MKK w Lublinie świadczyła, na przykład, m.in. usługi ochrony, usługi porządkowe i sprzedaży paliw. „Zdaniem NIK może wywierać negatywny wpływ na warunki konkurencji tego rodzaju usług na rynku lokalnym, co potwierdziły dane GUS o systematycznym spadku liczby podmiotów prowadzących tego rodzaju działalność w Lublinie” – podkreślono.

Wśród przyczyn, które spowodowały wykroczenie poza dopuszczalne ramy prawa NIK wymienia: umożliwienie utrzymania zatrudnienia pracowników na umowę o pracę w okresach o zmniejszonej skali usług i ograniczenie zatrudnienia na tzw. umowy śmieciowe, dążenie do lepszego wykorzystania majątku i potencjału kadrowego spółki, trudną sytuację ekonomiczno-finansowa, niezlecanie robót przez gminę, możliwość pozyskiwania przez spółkę dodatkowych środków w celu realizacji zadań użyteczności publicznej, a także możliwość otrzymania od spółki komunalnej alternatywnej, wobec firm komercyjnych, oferty kompleksowej, profesjonalnej, a przy tym tańszej usługi.

„Powyższe okoliczności nie stanowią przesłanek uprawniających do prowadzenia przez gminy i ich spółki działalności gospodarczej wykraczającej poza sferę użyteczności publicznej. Z art. 10 ust. 5 ustawy o gospodarce komunalnej wynika, że działalność gospodarcza spółek komunalnych powinna być prowadzona na zasadach gwarantujących zachowanie uczciwej i wolnej konkurencji oraz przestrzeganie zasad równego traktowania, przejrzystości i proporcjonalności” – czytamy w komunikacie. 

W ramach kontroli NIK zbadała w spółkach 101 umów. Przepisy ustawy Prawo zamówień publicznych zostały naruszone przy zawieraniu 12 umów (w spółkach MOSiR, MPK, MZK, MPRD, CPWiTM), w tym dziewięć umów zostało zawartych z pominięciem przepisów tej ustawy. Najwyższa Izba Kontroli oceniła negatywnie działalność trzech spółek w zakresie zawierania i realizacji umów (MPRD, MOSiR, MZK). W stosunku do pozostałych kontrolowanych spółek zostały sformułowane oceny w formie opisowej, wskazujące stwierdzone nieprawidłowości.

Według Izby działalność większości spółek z udziałem czterech miast objętych kontrolą była nierentowna. W przypadku 17 z 28 spółek skumulowany wynik finansowy za lata 2016-2019 był ujemny i wyniósł łącznie ponad 207,7 mln zł. Największy udział w tej kwocie miały spółki z udziałem Miasta Lublin i Miasta Chełm, odpowiednio ponad 168 mln i 28 mln. W przypadku Lublina najwyższe straty przyniósł w tym okresie Port Lotniczy Lublin (114 mln zł), działający z 50-53-procentowym udziałem miasta.

W latach 2016-2019 spośród ośmiu skontrolowanych spółek siedem przynosiło straty (w większości przypadków we wszystkich latach tego okresu), a więc ich działalność nie spełniała zasady samofinansowania.  Rentowna była jedynie spółka WOD-KAN w Białej Podlaskiej, choć jej zysk ulegał corocznie istotnemu spadkowi.

NIK ustaliła również, że członkowie rad nadzorczych kontrolowanych spółek posiadali wymagane prawem kwalifikacje. W Urzędach Miasta w Lublinie i Chełmie nie zweryfikowano informacji złożonych przez trzech kandydatów na członków rad nadzorczych. Później natomiast nie sprawdzano, czy te osoby przestrzegały zakazu kumulacji stanowisk, czyli niezajmowania stanowisk w dwóch lub więcej organach nadzorczych. Okazało się, że zakaz ten został naruszony trzykrotnie.

W wyniku kontroli wykryto także nieprawidłowości związane z wypłacaniem wynagrodzeń członkom zarządów lub rad nadzorczych. Kontrola sprawowania nadzoru właścicielskiego nad spółkami komunalnymi w urzędach miasta wykazała, że większość spółek komunalnych nie posiadała długoterminowych strategii działania obejmujących lata 2016-2019, zatwierdzanych przez zgromadzenia wspólników, które zawierałyby m.in. cele strategiczne, finansowe i marketingowe, długoterminowe zamierzenia inwestycyjne, prognozy finansowe oraz zamierzenia dotyczące stanu zatrudnienia i wynagrodzeń. 

Według NIK waga i skala nieprawidłowości stwierdzonych w urzędach i spółkach świadczy o tym, że sprawowany nadzór właścicielski nad spółkami komunalnymi nie był skuteczny w urzędach w Lublinie, Białej Podlaskiej i Chełmie, oraz nie był w pełni skuteczny w Urzędzie Miasta Puławy. Miasta Lublin i Biała Podlaska nie skorzystały z możliwości przeprowadzenia indywidualnej kontroli spółek. 

Miasto Puławy przeprowadziło w 2018 r. we wszystkich sześciu spółkach komunalnych kontrolę zasadności wypłacenia ekwiwalentów za niewykorzystane przez pracowników spółek urlopy wypoczynkowe, stwierdzając nieprawidłowości i formułując zalecenia. Miasto Chełm przeprowadziło łącznie 19 kontroli, w tym 10 kontroli problemowych.

Kontrole te dotyczyły w szczególności prawidłowości prowadzonej dokumentacji zarządu, rady nadzorczej i zgromadzenia wspólników i jej zgodności z Kodeksem spółek handlowych. Nie stwierdzono nieprawidłowości. Wykonywanie zadań nadzorczych nad spółkami nie było przedmiotem audytu lub kontroli wewnętrznej.

Po zakończeniu kontroli NIK skierowała sześć zawiadomień do prokuratury o podejrzeniu popełnienia przestępstwa. Dotyczą one nadużycia zaufania, nieujawniania informacji publicznej, prowadzenia ksiąg rachunkowych niezgodnie z przepisami ustawy, wydania przez biegłego rewidenta niezgodnych ze stanem faktycznym opinii na temat sprawozdań finansowych, uporczywego uchylania się od obowiązku podejmowania działań w celu ukształtowania zasad wynagradzania członków organu zarządzającego zgodnie z przepisami ustawy.

NIK skierowała też cztery zawiadomienia do Prezesa Urzędu Zamówień Publicznych w związku z naruszeniem Prawa zamówień publicznych. „Chodzi o udzielenia przez zamawiającego zamówienia bez stosowania Prawa zamówień” – wyjaśniono w komunikacie Izby.

jjk