Olsztyn położony jest w środkowej części województwa warmińsko-mazurskiego nad rzeką Łyną w granicach Pojezierza Olsztyńskiego, które wchodzi w skład makroregionu Pojezierza Mazurskiego. Miasto sąsiaduje z gminami: Dywity, Barczewo, Purda, Stawiguda, Gietrzwałd oraz Jonkowo.  Miasto leży w paśmie moren czołowych ostatniego zlodowacenia. Najwyższy punkt Olsztyna umiejscowiony jest na wysokości 155 m n.p.m., natomiast najniższy na 88 m n.p.m. Olsztyn leży 87 km od granicy z Rosją, ok. 140 km od Kaliningradu i 409 km od stolicy Litwy - Wilna. Według danych GUS z 1 stycznia 2007, Olsztyn ma 174 941 mieszkańców (22 m-ce w kraju), powierzchnię 88,33 km2 (26 m-ce w kraju) i gęstość zaludnienia 1981 os./km2. W 2000 Olsztyn przekroczył liczbę 172 tys. mieszkańców. Przez miasto Olsztyn przepływają 3 rzeki: Łyna, Wadąg i Kortówka. W granicach administracyjnych miasta obecnie leży 15 jezior, w tym 13 o powierzchni powyżej 1 ha. Łącznie powierzchnia jezior w Olsztynie wynosi około 720 ha (8,15% powierzchni miasta). Ich rozmieszczenie jest nierównomierne na korzyść części zachodniej, gdzie jeziorność wynosi 40% (w części wschodniej 8%).

Olsztyn podzielony jest na 23 osiedla - jednostki pomocnicze gminy. Stanowią one najniższy, pomocniczy, szczebel samorządu miejskiego. Do zakresu ich działania należą sprawy publiczne o zasięgu lokalnym. W Olsztynie funkcjonuje również co najmniej kilkanaście mniejszych osiedli, nie posiadających rad osiedli. Nie stanowią one oficjalnego podziału administracyjnego, ale zostały wyodrębnione (np. ze względu na swoje położenie) i posiadają nazwy powszechnie używane przez mieszkańców.

Problematyka obszaru i ludności kształtującej się aglomeracji olsztyńskiej jest podejmowana od połowy lat 80. XX wieku, kiedy to Olsztyn przekroczył 150 000 mieszkańców. W końcu lat 90. XX w. można wyodrębnić funkcjonalną aglomerację olsztyńską w strukturze osadniczej Polski składająca się z: Olsztyna, gminy Dywity oraz części gmin Barczewo, Purda, Stawiguda, Gietrzwałd i Jonkowo. Obszar ten zamieszkuje (osoby zameldowane) ok. 250 000 osób. Jest to aglomeracja rozwijająca się z dodatnim przyrostem naturalnym i dodatnim saldem migracji.

Do XIX wieku Olsztyn był miastem niewyróżniającym się pod względem rozwoju gospodarczego spośród innych miast Warmii. Sytuacja zmieniła się w II połowie XIX w. W ciągu 30 lat liczba mieszkańców powiększyła się ponad czterokrotnie. Zlokalizowano tu licznygarnizon wojskowy, Olsztyn stał się ważnym węzłem kolejowym i drogowym, utworzono rejencje oraz przyznano mu status miasta wydzielonego na prawach powiatu.

Olsztyńskie lasy zajmują ponad 1800 ha (21,2% powierzchni miasta). Ponad połowa to zwarty kompleks Lasu Miejskiego (1050 ha), pełniący przede wszystkim funkcje terenów rekreacyjno-wypoczynkowych oraz turystyczno-krajoznawczych. Zieleń miejska zajmuje 560 ha (6,5% powierzchni miasta. Urządzona jest w postaci licznych parków (m.in. Park Kusocińskiego, Park Zamkowy), zieleńców, skwerów oraz trzech ponad stuletnich cmentarzy.

Olsztyn, obok Dębicy, jest głównym ośrodkiem przemysłu oponiarskiego (fabryka opon Michelin), drzewnego i meblarskiego - MM International, Mazur Comfort, Mebelplast, spożywczego (mięsny, mleczarski, młynarski, browar) - Grupa Indykpol, Grupa Polmlek, Browar Kormoran, Browar Jurand, Chłodnia Olsztyn (jedna z większych w Polsce), odzieżowego Wardom, Yakan, środków transportu, materiałów budowlanych, poligraficznego - Olsztyńskie Zakłady Graficzne). Istotną rolę odgrywają również Olsztyńskie Kopalnie Surowców Mineralnych. Pod względem wielkości zatrudnienia Olsztyn jest 15. ośrodkiem przemysłowym w Polsce w tym dziale gospodarki; w przemyśle pracuje ponad 20 tys. osób_^.

Olsztyn jest największym ośrodkiem edukacyjnym województwa warmińsko-mazurskiego oraz jednym z najważniejszych w północnej Polsce. W Olsztynie jest 6 szkół wyższych. Pierwszą uczelnią wyższą w mieście była utworzona 31 maja 1950 Wyższa Szkoła Rolnicza. 1 października 1969 WSR przemianowana została na Akademię Rolniczo-Techniczną. 1 września 1999 roku w wyniku połączenia Akademii Rolniczo-Technicznej, Wyższej Szkoły Pedagogicznej i Warmińskiego Instytutu Teologicznego powstał Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, który kształci ponad 35 tys. studentów na 16 wydziałach i 48 kierunkach oraz jest największą szkołą wyższą w regionie. Olsztyn jest również ważnym ośrodkiem turystycznym głównie ze względu na swoje położenie wśród jezior i lasów. Miasto położone jest Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego, polskiej części Drogi św. Jakuba, Szlaku Zamków Gotyckich, Szlaku Grunwaldzkim, czy Szlaku Kopernikowskim_^.

Oprócz typowych walorów rekreacyjno-turystycznych, miasto jest prężnie działającym ośrodkiem sportowym. W mieście działa kilkadziesiąt klubów sportowych. Najbardziej utytułowanymi i powszechnie rozpoznawanymi klubami na arenie ogólnokrajowej są OKS 1945 Olsztyn (dawny Stomil Olsztyn), AZS UWM Olsztyn (siatkówka), OKPR Traveland-Społem Olsztyn oraz i KKS Warmia Olsztyn. Nieodzownym elementem życia sportowego w Olsztynie jest międzynarodowy, siatkarski Memoriał im. Huberta Wagnera. Olsztyn jest również etapowym miastem kolarskiego wyścigu Tour de Pologne.