Związek Miast Polskich jest najstarszą polską organizacją samorządową. W latach 1917-1939 ZMP zajmował się lobbingiem legislacyjnym, promocją gospodarczą i kulturalną zrzeszonych miast. Prowadził również działalność wydawniczą i szkoleniową oraz szeroką wymianę doświadczeń pomiędzy samorządami Współpracował także z podobnymi organizacjami w innych krajach.

Po 1945 roku nie udało się wznowić działalności ZMP. Dopiero po pierwszych po wojnie wolnych wyborach lokalnych (27 maja 1990 r.) pojawiła się inicjatywa odtworzenia Związku. W ciągu kilku miesięcy rady blisko 60 miast podjęły uchwały o przystąpieniu do Związku i w styczniu 1991 roku odbył się w Poznaniu - statutowej siedzibie Związku - jego Kongres Restytucyjny z udziałem delegatów 60 miast (na 64 należące w tym momencie do Związku - na podstawie uchwał rad, nadesłanych do sekretariatu Grupy Organizacyjnej). W Kongresie uczestniczyło: 15 prezydentów, 4 burmistrzów, 7 wiceprezydentów, 2 wiceburmistrzów, 4 członków zarządów, 4 sekretarzy miast, 9 przewodniczących rad, 5 wiceprzewodniczących, 9 radnych i 1 pracownik urzędu miasta. W Kongresie brali udział delegaci największych miast (Warszawa, Łódź, Kraków, Poznań, Gdańsk, Szczecin, Bydgoszcz), a także miast średnich i małych miasteczek.

Wśród zaproszonych gości był m.in.: senator Jerzy Regulski, pełnomocnik rządu ds. reformy samorządu terytorialnego. Przybyły także delegacje zagraniczne: ze Związku Władz Lokalnych Litwy, Związku Miast Niemieckich (Deutscher Staedtetag), Związku Miast i Gmin Niemieckich (Deutscher Staedte und Gemeindebund), Międzynarodowej Organizacji Miast Siostrzanych (Sister Cities International) i Światowego Związku Miast Bliźniaczych (FMCU).

Związek początkowo – zgodnie z wolą założycieli – starał się o zarejestrowanie jako związek komunalny, co jednak nie zostało sfinalizowane. W roku 1993 został zarejestrowany jako stowarzyszenie gmin. Jest, podobnie jak w okresie międzywojennym, członkiem organizacji międzynarodowej: w latach 1919-39 była to IULA, a po restytucji – CEMR, czyli europejska sekcja IULA. Przedstawiciele Związku byli wybierani zarówno do władz IULA jak i CEMR (obecnie jedną z wiceprezydentów CEMR jest Aleksandra Dulkiewicz, prezydent Gdańska). Najbardziej znanym delegatem ZMP do CEMR był Jan Olbrycht (burmistrz Cieszyna 1990-1998 i wiceprezes ZMP), który jest jedynym jak dotąd polskim laureatem Nagrody Cesarza Maksymiliana, uznawanej za „samorządowego Oskara”.

Od 2015 roku prezesem ZMP jest Zygmunt Frankiewicz, prezydent Gliwic w latach 1993-2019. Przed nim funkcję tę pełnili Wojciech Szczęsny Kaczmarek (1991-98), Piotr Uszok (1998-2002) i Ryszard Grobelny (2003-2015). Od 30 lat funkcję dyrektora Biura ZMP pełni Andrzej Porawski.

mam/