Przestrzenie publiczne były i są nieodłączną częścią miasta. Prototypem dzisiejszych przestrzeni publicznych są grecki agory, w których koncertowało się życie społeczne i polityczne ówczesnych miast. Z czasem znaczenie, rola, funkcje, ale również sposób zagospodarowania przestrzeni publicznych uległ zmianie. 

Obecnie różnorodność form i funkcji przestrzeni publicznych czyni z nich bieguny rozwoju miasta, generujące szereg procesów rozwojowych i innowacyjnych. Dobrze zagospodarowane i aktywnie użytkowane przestrzenie publiczne przynoszą różnorodne korzyści i wartości dla miasta, jego mieszkańców i innych użytkowników. 

Kapitał(y) przestrzeni publicznych

Wśród kapitałów, które wynikają z właściwości przestrzeni publicznych można wskazać: kapitał marki, kapitał dziedzictwa kulturowego, kapitał sieci, kapitał społeczny, kapitał kreatywny, i przede wszystkim także kapitał rzeczowy. Kapitał należy tu rozumieć jako czynnik produkcji, zasób, który pozwala generować i kumulować wartości obecnie, jak i w przyszłości. Przestrzeń publiczna ze względu na swoje cechy materialne i niematerialne staje się lokalnym, gospodarczym biegunem wzrostu. Zyskuje więc funkcje koncentratora czynników rozwoju, jednocześnie stając się korzystnym środowiskiem do pomnażania ich wartości.
Przestrzenie publiczne z perspektywy ekonomicznej są bardzo dynamicznymi instytucjami, nieustannie wytwarzają i tracą swój kapitał. Zyskują i tracą na atrakcyjności. Przestrzenie publiczne są ważnym składnikiem krajobrazu miasta, nośnikiem wizerunku i elementem składowym marki. Są elementem spajającym tkankę miejską, łącznikiem między budynkami, przestrzeniami zielonymi, rekreacyjnymi, przemysłowo-usługowymi i ludźmi. Są pomostem pomiędzy historią i teraźniejszością miasta. Kształtują estetyczny charakter miasta, wpływając na sposób postrzegania go przez jego mieszkańców oraz przez ludność z zewnątrz (turystów, inwestorów, rezydentów i potencjalnych nowych mieszkańców). Rozpoznanie kapitałów zawartych w przestrzeni publicznej jest bardzo istotne, bo determinuje jej wartość ekonomiczną. Upraszczając, uzasadnia potrzeby inwestycyjne i jej potencjalną dochodowość dla miasta.

Czy da się wycenić przestrzeń publiczną?

Wydaje się, że najskuteczniejszym sposobem doceniania roli i znaczenia przestrzeni publicznych jest uświadomienie sobie ich wartości. Wartość przestrzeni publicznych może być rozpatrywana w różnych kontekstach. W perspektywie gospodarczej ważne jest przede wszystkim określenie jej wartości w ujęciu społecznym i ekonomicznym. 

Wartość społeczna jest związana z potrzebami użytkowników przestrzeni publicznych. Wielość i różnorodność potrzeb pozwala na wskazanie różnych wymiarów tej wartości: kulturowego, rekreacyjnego, edukacyjnego, estetycznego itd. Można stwierdzić, że „typów” wartości społecznej jest tyle, ile potrzeb jej użytkowników. Badania wartości społecznej przestrzeni mają głównie charakter jakościowy.
Powoduje to, że ocena wartości społecznej ma najczęściej charakter subiektywny, bierze bowiem pod uwagę indywidualną ocenę odbiorcy. Do głównych metod pozwalających na identyfikację społecznej wartości przestrzeni publicznej można zaliczyć: metodę krzywej wrażeń, audyt przestrzeni publicznych czy mapy mentalne.

Oceny wartości ekonomicznej przestrzeni publicznych najczęściej dokonuje się stosując klasyczne metody wyceny nieruchomości (podejście porównawcze, dochodowe, kosztowe). Jednak przestrzenie publiczne jako dobra nietypowe o funkcjach historycznych, kulturowych, naukowych najczęściej zaliczane są do kategorii dóbr publicznych. Dobra takie cechuje niemożliwość wykluczenia kogokolwiek z ich konsumpcji, a korzystanie z nich przez jedną osobą nie ogranicza możliwości korzystania z niego innym konsumentom. Te właściwości dobra publicznego powodują, iż jest to dobro o charakterze nierynkowym, a dla wyceny takich dóbr zastosowanie znajdują tzw. alternatywne metody wyceny (metody wyceny nierynkowej). 

Wiele nierynkowych metod wyceny powstała lub zainicjowana została w USA w latach 50. XX w. Początkowo wykorzystywane były przez instytucje rządowe do analizy kosztów i korzyści projektowanej infrastruktury wodnej, np. tam. W kolejnych latach ekonomiści środowiska udoskonalili te techniki i zastosowali je w wielu różnych kontekstach związanych z wyceną i wartością środowiska. Prace nad metodami wyceny nierynkowej przyspieszyły na początku lat 80. XX w. Impulsem były przeprowadzone w tym czasie zmiany w amerykańskim prawodawstwie. Jedną z nich było rozporządzenie wykonawcze nr 12291 z 1981 r., wymagające analizy kosztów i korzyści dla wszystkich proponowanych regulacji środowiskowych. Drugim natomiast była Ustawa o działaniu środowiskowym, odszkodowaniu i odpowiedzialności (1980), z której wynikała konieczność oceny zniszczeń zasobów naturalnych spowodowanych wyciekami ropy naftowej i innymi skażeniami. Te dwie ustawy i wiele kolejnych, które skupiały się na ochronie środowiska i zarządzaniu publiczną ziemią, przyczyniły się do rozwoju nierynkowych metod wyceny oraz ich praktycznego wykorzystania (Segerson 2017).

Wyróżnia się dwie podstawowe grupy metod wyceny dóbr nierynkowych: bezpośrednie i pośrednie. Grupa metod bezpośrednich opiera się na preferencjach deklarowanych (Stated Preference Methods – SPM). Metody te polegają na stworzeniu hipotetycznego rynku, na którym potencjalni konsumenci dokonują wyboru czegoś, co w rzeczywistości nie występuje na rynku i nie podlega wymianie rynkowej (Sokołowicz & Przygodzki, 2020, Przygodzki & Waleski, 2021). Metody SPM wykorzystują więc odpowiedzi konsumentów na hipotetyczne pytania, co pozwala na ich zastosowanie do wyceny dowolnego atrybutu dowolnego dobra. Do metod tych zalicza się metodę wyceny warunkowej (contingent valuation, CV, w tym metodę gotowości do zapłaty willignes to pay, WTP i metodę gotowości do przyjęcia rekompensaty willigness to accept, WTA) oraz metodę eksperymentów z wyborami (choice experiments, CE, Champ i inni 2017).

Różnorodność przestrzeni publicznych powoduje, że wartość każdej z nich powinna być rozpatrywana indywidualnie. Wartość ta powinna być analizowana wielotorowo, nie tylko przez pryzmat ich atrakcyjności rynkowej, ale również biorąc pod uwagę ich szersze znaczenie w kontekście społecznym. Powoduje to, że próbując określić wartość przestrzeni publicznej należy odwołać się zarówno do badań ilościowych i jakościowych. 

Jak zarządzać „wartościową” przestrzenią publiczną?

Świadomość ekonomicznej wartości przestrzeni publicznych jest podstawowym warunkiem skutecznego zarządzania nimi. Wydaje się, że przestrzeń publiczna powinna być domeną podmiotów publicznych, w tym przede wszystkim samorządu terytorialnego i to właśnie on powinien nią zarządzać. Jednak powstanie i ewolucja przestrzeni publicznych jest wynikiem działań wielu różnorodnych podmiotów (m.in. mieszkańców miasta, przedsiębiorców, turystów, rezydentów itd.). Dodatkowo, właścicielami  przestrzeni publicznej i jej bezpośredniego sąsiedztwa są zarówno podmioty publiczne, jak i prywatne. W rzeczywistości więc każdy z nich ma określony zakres władztwa nad przestrzenią publiczną i zdolność interwencji w jej strukturę. Mimo to, to właśnie samorząd terytorialny w procesie kształtowania i zarządzania przestrzeniami publicznymi powinien odgrywać kluczową rolę. Samorząd ma bowiem możliwość oddziaływania na wszystkie podmioty uczestniczące w tworzeniu przestrzeni publicznych, a jego podstawowym zadaniem w tym zakresie powinno być budowanie porozumień pomiędzy różnymi grupami interesariuszy. 

Budowanie porozumień pomiędzy różnymi grupami interesariuszy zostało zamknięte w ramy modeli zarządzania, które są powszechnie stosowane w krajach Europy Zachodniej, czy Stanach Zjednoczonych. Model europejski, tzw. town centre management (TCM), powstał w Wielkiej Brytanii, jako odpowiedź na konkurencję ze strony centrów handlowych. TCM jest metodą zarządzania centrum miasta, która opiera się na budowaniu partnerstwa pomiędzy sektorem prywatnym i publicznym. Celem tego partnerstwa jest wypracowanie i realizacja określonej strategii, mającej na celu zahamowanie degradacji centrum. Model amerykański, business improvement district (BID) nazywany również dzielnicami handlowymi, jest inicjatywą oddolną, zrzeszającą prywatnych przedsiębiorców w celu poprawy stanu i funkcjonowania przestrzeni publicznych, na określonym, zwykle niewielkim obszarze. BID w odróżnieniu do TCM, jest kierowany przez prywatną organizację, a samorząd terytorialny pełni tu jedynie rolę nadzorcy.

Coraz częściej mieszkańcy miast i przedsiębiorcy chcą mieć realny wpływ na kreowanie swojego otoczenia lub warunków życia i prowadzenie działalności biznesowych. Obserwujemy kształtowanie się nowego, uzupełniającego modelu zarzadzania w samorządach terytorialnych – samoświadczenia usług publicznych. W tej perspektywie samorząd terytorialny, bardziej niż kiedykolwiek, jest predystynowany do pełnienia roli brokera i koordynatora procesów rozwojowych. A podmiotami tych procesów są mieszkańcy i lokalni przedsiębiorcy szczególnie wrażliwi na jakość swojego otoczenia i zagospodarowanie najbliższych i w subiektywnym ujęciu najcenniejszych, przestrzeni publicznych. 

dr Jagoda Adamus - Adiunkt w Katedrze Gospodarki Regionalnej i Środowiska na Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego, doktor nauk o Ziemi w zakresie geografii  (2016). Jej zainteresowania badawcze to: rozwój miast, planowanie przestrzenne, rozwój i zarządzanie przestrzeniami publicznymi, dziedzictwo historyczne i jego wartość. Współautorka publikacji „Ekonomiczna wartość przestrzeni publicznych. Kapitał. Wycena. Zarządzanie” wydanej przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego w czerwcu 2022 r.