Kontrola obejmująca lata 2018-2020 dotyczyła 12 spółek komunalnych prowadzących działalność w Darłowie, Goleniowie, Słupsku, Starogardzie Gdańskim, Szczecinie oraz Tczewie.

Jak wynika z kontroli NIK, w latach 2018-2020 łączne wynagrodzenia członków zarządów i rad nadzorczych badanych 12 spółek wyniosły ponad 11,2 mln zł. W aż siedmiu spółkach kontrola wynagrodzeń członków organów spółek wykazała nieprawidłowości związane z ich wypłacaniem (zarówno członkom zarządów jak i rad nadzorczych). Zawyżenie wynagrodzeń wyniosło ogółem ponad 570 tys. zł, co stanowiło 5 proc. wypłaconych kwot członkom organów spółek. W aż sześciu spółkach zawyżenie wynagrodzeń było skutkiem niezastosowania przepisów tzw. ustaw okołobudżetowych na lata 2018-2020. Ponadto organy wykonawcze gmin, jako podmioty uprawnione do wykonywania praw udziałowych w spółkach, nie przestrzegały wszystkich przepisów ustawy o wynagrodzeniach w spółkach, w szczególności dotyczących obowiązków lub kwalifikacji kandydatów na członków rad nadzorczych i członków zarządów.

W raporcie pokontrolnym wskazano również, że większość kontrolowanych spółek komunalnych (8 z 12) za wiedzą gmin prowadziła działalność gospodarczą wykraczającą poza zadania gmin w sferze użyteczności publicznej, a ich przychody z tej działalności wyniosły łącznie blisko 64 mln zł. Do wykonywanych przez nie usług należały m.in.: usługi pogrzebowe, sprzedaż paliw i innych towarów (w tym alkoholu) na własnej stacji paliw, sprzedaż paliwa żeglugowego, a także usługi okręgowej stacji kontroli pojazdów. W przypadku trzech spółek przychody z tej działalności wynosiły od 20 proc. do ponad 60 proc. ich przychodów ogółem.

Z ustaleń kontroli wynika również, że działalność pięciu spółek wykraczała poza teren własnej gminy. Spółki m.in. odbierały odpady stałe i ciekłe z terenu gmin sąsiednich oraz dostarczały wodę i odprowadzały ścieki, a także świadczyły usługi przewozowe poza obszarem macierzystej gminy. Jednak gminy będące właścicielami tych spółek komunalnych nie zawarły z innymi gminami porozumień międzygminnych w sprawie powierzenia im ww. zadań publicznych, których wartość wyniosła ogółem 37,7 mln zł.

Izba ustaliła, że jedynie połowa spółek osiągała w każdym badanym roku dodatni wynik finansowy, a ich skumulowane wyniki z lat 2018-2020 wynosiły od 440 tys. zł do 4,6 mln zł. Dwie spółki były trwale nierentowne, a trzy mimo osiągania zysków w poszczególnych latach osiągnęły ujemny skumulowany wynik w latach 2018-2020.

W toku kontroli ustalono także, że zarządy dwóch spółek komunalnych wykonujących usługi transportu zbiorowego nie wyegzekwowały od gmin należnych rekompensat w wysokości ponad 14,6 mln zł z tytułu ponoszonych strat finansowych za realizację usług publicznych.

NIK zwróciła uwagę, że wszystkie skontrolowane spółki udzielały darowizn (łącznie ponad 1,3 mln zł), a dziewięć z nich zawierało także umowy sponsoringowe (na kwotę 2 mln zł). Darowizny najczęściej przekazywane były podmiotom zajmującym się działalnością sportową, a największą kwotę darowizn (594,7 tys. zł) przekazała spółka trwale nierentowna. Łączne wydatki spółek na darowizny i sponsoring (3,3 mln zł) stanowiły aż 8,4 proc. wydatków poniesionych przez spółki na bieżące remonty i 1,9 proc. wydatków na inwestycje w latach 2018-2020. NIK podkreśliła przy tym, że kontrolowane spółki nie wskazały żadnego ekonomicznego uzasadnienia wydatków na darowizny i sponsoring, a z powodu braku wewnętrznych uregulowań w tej materii lub ich ograniczonego charakteru decyzje zarządów spółek w sprawach dotyczących darowizn i sponsoringu były uznaniowe.

W ocenie NIK, nadzór właścicielski sprawowany nad spółkami komunalnymi najczęściej miał charakter pasywny i ograniczał się do czynności formalnych i niezbędnych. Tylko w połowie gmin ustalono zasady nadzoru właścicielskiego. W żadnej z gmin nie wykorzystywano prawa wspólnika do kontroli spółek. Z ustawowych instrumentów kontroli nie korzystały również rady gmin.

Na podstawie wyników kontroli NIK wystąpiła do Prezesa Rady Ministrów z wnioskiem o rozważenie możliwości wykreślenia albo ograniczenia zakresu stosowania zawartego w art. 10 ust. 3 ustawy o gospodarce komunalnej pojęcia spółka „ważna dla rozwoju gminy”, które stanowiło uzasadnienie wykraczania przez spółki gmin poza sferę użyteczności publicznej oraz podjęcia inicjatywy legislacyjnej polegającej na określeniu w ustawie o samorządzie gminnym obowiązku ustalenia w drodze uchwały rady gminy zasad sponsoringu i udzielania darowizn przez spółki komunalne gmin.

mam/