Raport dotyczy 15 gmin z województwa kojawsko-pomorskiego, które zostały objęte kontrolą w okresie 2019-2021 r. (pierwszy kwartał). Poza wymienionymi wyżej nieprawidłowościami NIK stwierdziła w nich również nagminne nieprzestrzeganie wymogów Ordynacji podatkowej w zakresie udzielania ulg podatkowych. Izba zwróciła też uwagę, że dokumenty składane przez podatników nie były dokładnie sprawdzane. Konsekwencje finansowe wykazanych przez NIK nieprawidłowości wyniosły prawie 4,6 mln zł.

NIK podkreśliła w raporcie, że podatki lokalne stanowią jedno z głównych źródeł dochodów własnych gmin i według stanu na koniec 2020 r. podatek od nieruchomości i podatek od środków transportowych stanowił łącznie od 16 proc. do 45 proc. dochodów własnych skontrolowanych jednostek samorządu terytorialnego.

Świecie złym przykładem

Istotne nieprawidłowości w prowadzeniu ewidencji podatkowej i księgowej w zakresie podatku od nieruchomości i od środków transportowych kontrolerzy NIK stwierdzili w jednej z gmin (Świecie), gdzie dane prawie 30 proc. objętych kontrolą podatników dotyczące posiadanych przez nich zaległości podatkowych, wykazane w ewidencji podatkowej, były nieprawdziwe. Według ewidencji podatkowej wymienieni podatnicy mieli prawie 170 tys. zł zaległości. Tymczasem z dowodów wpłat okazanych do kontroli wynikało, że zaległości te były o ponad połowę mniejsze. W tej sprawie NIK skierowała do właściwych organów ścigania zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstw.

W siedmiu z 15 skontrolowanych gmin podatnicy w ogóle nie byli wzywani lub byli wzywani z opóźnieniem do złożenia informacji lub deklaracji podatkowych. Działo się tak, pomimo że organy podatkowe wiedziały o okolicznościach uzasadniających powstanie obowiązku podatkowego u tych osób. W siedmiu gminach dokumenty składane przez podatników nie były rzetelnie weryfikowane z dokumentami źródłowymi i bazami danych prowadzonymi przez te organy. W konsekwencji naliczono podatek zaniżony o prawie 49 tys. zł albo zawyżony o 0,2 tys. zł. Ponadto w trzech gminach organy podatkowe nie wydały decyzji określających wysokość zobowiązania podatkowego. W efekcie nie opodatkowano nieruchomości ani zakupionych pojazdów, a łączna kwota nienaliczonego i niepobranego podatku przekroczyła 43 tys. zł. W dwóch przypadkach przedawniło się prawo do wydania decyzji ustalającej wysokość podatku.

Brak kontroli lub niedostateczna kontrola

W ośmiu z 15 skontrolowanych gmin organy podatkowe w ogóle nie kontrolowały podatników w zakresie podatku od nieruchomości i od środków transportowych, a w trzech gminach robiły to sporadycznie. W ocenie NIK bez takich kontroli nie można stwierdzić, czy wszystkie dane niezbędne do obliczenia kwoty należnego podatku są zgodne z prawdą.

W latach objętych kontrolą w 13 spośród 15 skontrolowanych gmin wzrosły zaległości z tytułu podatku od nieruchomości, a w ośmiu z tytułu podatku od środków transportowych. Pomimo tego, poza jedną gminą, organy podatkowe nie zawsze potrafiły skutecznie egzekwować zaległości podatkowe. Kontrolerzy NIK ustalili, że aż w 11 gminach upomnienia do zapłaty podatku przesyłano z opóźnieniem, w skrajnym przypadku prawie półtora roku po terminie. Dodatkowo część upomnień zawierała błędy formalne i rachunkowe. W czterech gminach zdarzało się, że upomnień nie wystawiano w ogóle, co stanowiło naruszenie ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Z kolei w dwóch gminach upomnienia wystawiano bez uzasadnienia, ponieważ podatnicy wcześniej uregulowali już zaległości lub uzyskali odroczenie terminu płatności. Ponadto w jednej z gmin w większości zbadanych przypadków (25 na 29) upomnienia na tę samą zaległość wystawiano kilkukrotnie. Zbędne koszty upomnień wyniosły ponad 0,6 tys. zł.

Nieprawidłowości stwierdzono również na dalszym etapie działań egzekucyjnych. W pięciu gminach wystąpiły przypadki niewystawiania tytułów wykonawczych. W 14 gminach były one wystawiane z opóźnieniem, w skrajnych przypadkach przekraczającym dwa lata od doręczenia upomnienia. Pomimo że uporczywe niewywiązanie się z obowiązku terminowego płacenia podatku jest wykroczeniem skarbowym, w żadnej ze skontrolowanych gmin nie kierowano stosownych zawiadomień do właściwych organów.

Ponad połowa kontrolowanych gmin podejmowała działania informacyjne wobec podmiotów zalegających z zapłatą podatków. Jednak w pięciu gminach działania te nie były rejestrowane w formie papierowej lub elektronicznej. W rezultacie kierownicy organów podatkowych nie wiedzieli dokładnie, w których sprawach i w jakich terminach podjęto działania informacyjne, oraz na ile były one skuteczne. NIK zwraca uwagę, że opieszałość w wystawianiu upomnień i tytułów wykonawczych oraz brak działań prewencyjnych znacznie obniżały skuteczność egzekucji, a także wzmacniały poczucie bezkarności u dłużników.

Nagminne przedawnienia

W okresie objętym kontrolą, w 12 spośród 15 skontrolowanych gmin wystąpiły przypadki przedawnienia zaległości z tytułu podatków lokalnych. Kontrola NIK wykazała, że organy podatkowe odpisały z ewidencji podatkowej jako przedawnione 24 proc. zbadanych zaległości (w kwocie ok. 48 tys. zł), mimo że nie miały informacji, czy i kiedy podatnik został powiadomiony o zastosowaniu ostatniego środka egzekucyjnego. W ocenie NIK odpis zaległości mógł być w tej sytuacji przedwczesny, a zatem działania organów podatkowych były nierzetelne.

Na uwagę zasługuje przypadek z Chełmży, gdzie do 2014 r. tytuły wykonawcze były wystawiane na nazwisko osoby nieżyjącej od 17 lat, a dane osobowe dłużnika podatku od nieruchomości zostały zmienione w ewidencji księgowej dopiero po 22 latach od jego śmierci (w 2019 r.). Tym samym w latach 2019- 2020 dopuszczono do przedawnienia zaległości podatkowych z tytułu podatku od nieruchomości o łącznej wartości ok. 2 tys. zł. NIK uznała takie postępowanie za niegospodarne.

W większości skontrolowanych gmin (11 z 15) organy podatkowe nie przestrzegały wymogów określonych w Ordynacji podatkowej w zakresie udzielania ulg podatkowych. Stan faktyczny nie zawsze był rzetelnie ustalany, a ulg udzielano pomimo niepełnego materiału dowodowego, w tym m.in. dotyczącego sytuacji finansowej lub majątkowej podatników. Nieprawidłowe stosowanie ustawowych przesłanek przyznawania ulg stwierdzono w trzech gminach w 27 proc. zbadanych spraw. Ponadto w ośmiu gminach przed wydaniem decyzji organy podatkowe nie umożliwiły podatnikom wypowiedzenia się w sprawie zebranych materiałów dowodowych oraz zgłoszonych żądań.

W 11 skontrolowanych gminach, w ponad połowie zbadanych postępowań dotyczących udzielania ulg podatkowych, wystąpiły nieprawidłowości w zakresie przyznawania pomocy de minimis. Np. przyznawano pomoc, mimo że przedsiębiorca nie przedłożył części wymaganych dokumentów, takich jak zaświadczenia o wielkości pomocy otrzymanej we wcześniejszych latach czy dokumenty finansowe potwierdzające sytuację finansową wnioskodawcy. Nieprawidłowości dotyczyły też zaświadczeń o udzielonej pomocy de minimis, które były wydawane beneficjentom z opóźnieniem lub wcale albo zawierały nierzetelne dane.

Wnioski pokontrolne

We wnioskach pokontrolnych NIK podkreśliła, że wójtowie, burmistrzowie i prezydenci miast powinni wprowadzić skuteczne narzędzia ograniczające skalę nieprawidłowości w obszarach związanych z ustalaniem, poborem, dochodzeniem zaległości i udzielaniem ulg w spłacie zobowiązań z tytułu podatków od nieruchomości i od środków transportowych, poprzez zapewnienie odpowiednich mechanizmów kontroli zarządczej.

Za najistotniejsze działania w tym kontekście Izba uznała egzekwowanie składania wymaganych deklaracji i informacji od wszystkich podatników, u których wystąpiły okoliczności skutkujące powstaniem obowiązku podatkowego oraz ich rzetelną weryfikację z  dokumentami źródłowymi i bazami danych. Izba zaleca również zwiększenie zakresu przeprowadzania kontroli podatkowych, bieżącą weryfikację zaległości podatkowych oraz niezwłoczne podejmowanie działań zmierzających do ich wyegzekwowania, dokonywanie odpisów zaległości rzeczywiście przedawnionych oraz prawidłowe stosowanie i rzetelne dokumentowanie przesłanek uprawniających do udzielania ulg podatkowych, w tym stanowiących pomoc de minimis.

mam/