NIK opublikowała raport z kontroli funkcjonowania funduszy sołeckich w wybranych gminach woj. pomorskiego. Kontrolerzy sprawdzili też czy wprowadzone w 2014 r. rozwiązania w nowej ustawie o funduszach sołeckich zwiększyły efektywność ich funkcjonowania.

Z analizy Izby wynika, że we wszystkich 14 skontrolowanych gminach utworzono fundusz sołecki. W większości gmin przestrzegano zasad tworzenia funduszu i rozdysponowania jego środków na sołectwa. W 10 gminach wysokość środków funduszu przypadających na dane sołectwo obliczono w prawidłowej wysokości, natomiast w pozostałych gminach popełniano błędy (głównie chodziło o przyjęcie innej liczby mieszkańców niektórych sołectw, niż ta która, wynikała z rejestru mieszkańców prowadzonego przez gminę).

Izba zwróciła uwagę, że przepisy ustawy ograniczają pulę środków przeznaczonych na dane sołectwo do wysokości dziesięciokrotności kwoty bazowej. Wzór określony w przepisach, według którego wójt oblicza środki dla sołectw, w praktyce powoduje przyznanie środków w takiej samej wysokości sołectwu, które liczy 3000 mieszkańców, jak i sołectwu, które zamieszkuje 800 osób. W ocenie NIK uniemożliwia to zaspokajanie potrzeb mieszkańców sołectw, w których żyje kilka tysięcy osób, w takim samym stopniu jak sołectw zamieszkałych przez kilkukrotnie mniejszą liczbę osób.

W żadnej z kontrolowanych jednostek rada gminy nie skorzystała z możliwości zwiększenia środków funduszu sołeckiego ponad standardową wysokość obliczoną na podstawie ustawy. Przyczyn tego należy upatrywać w przepisach ustawy, które nie pozwalają na wliczanie dodatkowych kwot do wydatków, które podlegają częściowej refundacji z budżetu państwa. Kontrolowane gminy terminowo przekazały sołtysom i wojewodzie informacje o wysokości środków funduszu przypadających sołectwom w 2021 r. i 2022 r.

W skontrolowanych gminach funkcjonowało łącznie 211 sołectw, a do urzędów gmin w ciągu dwóch lat wpłynęło 418 wniosków sołectw (z tego na 2021 r. – 208, a na 2022 r. – 210.). Uwzględnienie w aktualnej ustawie o funduszu wniosków de lege ferenda NIK sprzed 10 lat (przedstawionych w informacji „Funkcjonowanie funduszy sołeckich” – P/12/134), spowodowało zwiększenie efektywności funkcjonowania funduszy. Sołectwa chętnie bowiem korzystały z możliwości składania wniosków o zmianę przedsięwzięć, a także z wniosków, które obejmowały wspólną realizację przedsięwzięć przez dwa lub więcej sołectwa. Wójtowie w wymaganych terminach otrzymali łącznie 253 wnioski sołectw o zmianę przedsięwzięć lub ich zakresu, a także 79 wniosków o wspólną realizację zadań. Niektóre sołectwa także składały ponownie uchwalone wnioski, które wcześniej zostały przez wójtów odrzucone z powodu niespełniania warunków określonych w ustawie.

NIK zwróciła uwagę, że spośród powyższych wniosków, wójtowie 10 gmin przyjęli do realizacji 35 wniosków o przyznanie środków i 29 wniosków o zmianę przedsięwzięć lub ich zakresu, pomimo iż nie zawierały one wszystkich elementów wymaganych ustawą o funduszu sołeckim. Ponadto w ponad 36 proc. gmin wprowadzano, bez podstawy prawnej, limity wydatków na niektóre zadania bądź ograniczenia zakresu przedsięwzięć, które mogły być zgłoszone do realizacji przez sołectwa we wnioskach przekazywanych wójtom.

Dzięki funduszom udało się zrealizować projekty, które służyły poprawie warunków życia mieszkańców sołectw. Chodzi m.in. o remonty dróg, podnoszenie standardu świetlic wiejskich, urządzanie placów zabaw dla dzieci oraz miejsc rekreacji i wypoczynku, a także utrzymanie czystości w sołectwach.

W 2022 r. kontrolowane gminy wnioskowały o przyznanie z budżetu państwa dotacji celowych w łącznej wysokości 844,4 tys. zł, stanowiących zwrot części wydatków wykonanych w ramach funduszu w 2021 r. Refundacje te były jednak niższe niż zakładane w ustawie o funduszu sołeckim, ponieważ wojewoda pomorski zastosował (zgodnie z przepisami) tzw. mechanizm korygujący, który skutkował obniżeniem wysokości refundacji.

W efekcie, spośród kontrolowanych gmin pięć otrzymało w 2021 r. najniższą możliwą refundację (12 proc. wydatków poniesionych w ramach funduszy zamiast 20 proc.), osiem gmin średnią (18 proc. zamiast 30 proc.), a jedna najwyższą możliwą (24 proc. zamiast 40 proc.). W konsekwencji kontrolowane gminy otrzymały refundację niższą łącznie o 546,3 tys. zł od tej, którą by otrzymały, gdyby nie zastosowano mechanizmu korygującego.

W przypadku zwrotów z budżetu państwa, które będą dokonywane w sierpniu 2023 r., wielkość refundacji została obniżona jeszcze w większym stopniu.

Ponadto w następstwie nieprawidłowości dotyczących poniesienia wydatków na zadania zgłoszone w nieodrzuconych przez wójtów wnioskach, które nie spełniały wymogów ustawowych oraz na zadania nie zgłoszone w takich wnioskach, dziewięć z 14 gmin pobrało w 2022 r. w nadmiernej wysokości (łącznie o 74,3 tys. zł) dotacje celowe z budżetu państwa z tytułu częściowego zwrotu wydatków poniesionych w ramach funduszu w 2021 r.

Ustawa o funduszu sołeckim do zmiany

Zdaniem NIK partycypacja obywatelska wymaga, aby gminy były wyposażone w realne możliwości i narzędzia, które pozwalają wykorzystywać potencjał oddolnej aktywności społecznej dla rozwoju wspólnot lokalnych i kształtowania warunków życia w miejscu zamieszkania. Dlatego, w ocenie Izby, istotne jest zapewnienie gminom w wyższym zakresie refundacji z budżetu państwa wydatków poniesionych w ramach funduszy.

W celu rozwoju i usprawnienia funkcjonowania funduszy sołeckich NIKi sformułowała wnioski de lege ferenda do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji dotyczące podjęcia działań w celu zmiany ustawy o funduszu sołeckim (z 21 lutego 2014 r.). Izba zaproponowała, aby gminy otrzymywały wyższe zwroty wydatków poniesionych w ramach funduszy, tj. co najmniej w wysokościach określonych w art. 3 ust. 8. W ocenie NIK wyższe kwoty z funduszu powinny otrzymywać sołectwa, które zamieszkuje powyżej 800 mieszkańców. 

Zdaniem NIK zmiany powinny objąć także odrzucanie przez wójta poszczególnych przedsięwzięć zgłoszonych w jednym wniosku sołectwa, które nie spełniają warunków określonych w art. 5 ust. 3 lub przez radę gminy – w przypadku braku spełnienia wymogów określonych w art. 2 ust. 6, zamiast obecnego obowiązku odrzucenia wniosku w całości.

W ostatnim dziesięcioleciu można zaobserwować wzrost znaczenia funduszy sołeckich w naszym kraju. W 2022 roku blisko 70 proc. gmin korzystało z funduszy sołeckich i dysponowały one środkami w wysokości ok. 730 mln zł. W województwie pomorskim w 75 proc. gmin wiejskich i miejsko-wiejskich utworzono fundusz sołecki (łącznie dysonowały 43 mln zł w 2022 r.).

„Pełen cykl” dotyczący realizacji funduszu sołeckiego trwa trzy lata. Przykładowo w 2022 r. rada gminy podejmuje uchwałę o wyodrębnieniu w budżecie gminy funduszu, który jest realizowany w 2023 r., a w 2024 r. nastąpi zwrot z budżetu państwa części wydatków wykonanych w ramach funduszu. Przy czym budżet państwa zwraca tylko część poniesionych kosztów. Zgodnie z ustawą o funduszu sołeckim dopłata wynosi 20 proc., 30 proc. lub 40 proc. – w zależności od zamożności gminy, a po zastosowaniu mechanizmu korygującego, jeszcze mniej, bo w 2022 r. już tylko 12 proc., 18 proc. lub 24 proc.

mp/