21 rozwiązań, które mają poprawić działanie samorządów jak np. weto samorządowe blokujące proces legislacyjny - zaprezentowano w raporcie Fundacji Batorego.
Weto samorządowe blokujące proces legislacyjny, zastąpienie wojewody niezależną od rządu izbą audytu samorządowego, wreszcie lokalny 1 proc. PIT – to niektóre z 21 rozwiązań zaproponowanych w raporcie Fundacji Batorego, jakie pomogą udoskonalić polski samorząd.
W niedzielę, 2 czerwca, w przededniu 30-lecia pierwszych częściowo wolnych wyborów odbyła się w Gdańsku pierwsza publiczna prezentacja raportu pn. “Polska samorządów. Silna demokracja, skuteczne państwo” przygotowanego przez forum Idei Fundacji Batorego.
Dokument zawiera 21 konkretnych rozwiązań, które pozwolą udoskonalić polski samorząd. Podzielono je na trzy obszary: usługi publiczne, relacje samorząd - władza centralna oraz zagadnienia demokracji lokalnej.
Twórcy raportu zaproponowali m.in. reformę systemu ochrony zdrowia, której organizatorem stałby się samorząd wojewódzki, przejmując środki ze składek zdrowotnych, łącznie z możliwością regulacji wysokości tej składki (w ramach określonych ustawą).
Autorzy raportu opowiedzieli się też za przywróceniem oświaty samorządom i wprowadzeniem nowego modelu jej finansowania. W tym zakresie zasugerowali m.in. odejście od szczegółowej podstawy programowej, ustalanej na poziomie centralnym, a także umożliwienie kształtowania przez szkoły i samorządy programów nauczania wraz z zachowaniem ogólnych wymogów w zakresie treści nauczania objętych egzaminami centralnymi. W raporcie zaproponowano też przejęcie przez władzę centralną bezpośredniej odpowiedzialności za finansowanie wynagrodzeń nauczycieli.
Prezentując raport w Gdańsku, dr hab. Dawid Sześciło podkreślił, że do przeprowadzenia proponowanych zmian, samorządy potrzebują nowych źródeł dochodów własnych, w tym podatku gminnego od nieruchomości wyznaczonego w powiązaniu z wartością danej nieruchomości. „To byłoby dużo stabilniejsze źródło dochodów niż dzisiejszy PIT czy CIT: władza centralna lubi zaskakiwać samorządy pomysłami cięć i ulg w tych podatkach, nie patrząc, że większość kosztów ulg dla obywateli, obciąża samorządy. Proponujemy także, by mieszkańcy mogli pozostawić w rozliczeniu podatku od osób fizycznych więcej pieniędzy niż wynika z ustawy, co najmniej 1 proc., co stanowiłoby swoisty test zaufania mieszkańców do samorządu” – tłumaczył główny autor raportu.
W jednym z punktów autorzy raportu zaproponowali odpolitycznienie nadzoru nad samorządem poprzez zastąpienie wojewody niezależną od rządu izbą audytu samorządowego, utworzoną na bazie regionalnych izb obrachunkowych. Ich zdaniem w dłuższej perspektywie izba audytu samorządowego mogłaby się również zająć rozstrzyganiem sporów między samorządami i rządem o wycenę kosztów realizacji przez samorządy zadań zleconych z zakresu administracji rządowej.
Twórcy raportu opowiedzieli się także wprowadzeniem tzw. weta samorządowego. Dzięki temu reprezentacja samorządu mogłaby czasowo wstrzymywać proces legislacyjny, co pozwoliłoby na przeprowadzenie dodatkowych konsultacji.
Jedna z propozycji zakłada wprowadzenie nowego modelu zarządzania w miastach na prawach powiatu. Autorzy raportu uznali, że dziś rządzenie miastem to zadanie wymagające więcej niż jednego silnego lidera w osobie prezydenta, chcieliby więc wzmocnić go przez radnych wykonawczych - by każda sfera miała swojego bezpośrednio odpowiedzialnego ministra, co skutkować będzie, koniecznym ich zdaniem rozproszeniem władzy.
21 propozycji raportu:
Usamorządowienie opieki zdrowotnej
• przejęcie przez samorząd województwa od Narodowego Funduszu Zdrowia roli głównego organizatora regionalnych systemów opieki zdrowotnej wraz z przejęciem funduszy na ten cel • możliwość tworzenia przez samorząd województwa koszyka regionalnego świadczeń zdrowotnych, finansowanego ze składki podwyższanej przez same województwa
• powiat i miasto na prawach powiatu w roli organizatora podstawowej opieki zdrowotnej w nowej, poszerzonej formule – finansowanie tych zadań trafiać będzie bezpośrednio do powiatów
• władza centralna w roli ustalającego i monitorującego standardy dostępności opieki zdrowotnej
Przywrócenie oświaty samorządom i nowy model finansowania
• zwiększenie autonomii programowej szkół i samorządów – odejście od szczegółowej podstawy programowej, ustalanej na poziomie centralnym
• możliwość kształtowania przez szkoły i samorządy programów nauczania wraz z zachowaniem ogólnych wymogów w zakresie treści nauczania objętych egzaminami centralnymi
• przejęcie przez władzę centralną bezpośredniej odpowiedzialności za finansowanie wynagrodzeń nauczycieli wraz z możliwością wyrównania wynagrodzeń zasadniczych w górę • likwidacja kuratoriów oświaty i zastąpienie ich niezależną agencją kontrolującą dostępność i jakość edukacji
Prawo do dobrego mieszkania w przyjaznej przestrzeni nasyconej usługami publicznymi
• przeciwdziałanie rozlewaniu się miast poprzez rygorystyczny zakaz zabudowy na obszarach, gdzie nie ma dostępu do podstawowych usług publicznych, wyeliminowanie decyzji o warunkach zabudowy
• zapewnienie nowych źródeł finansowania samorządowych projektów mieszkaniowych, np. dzięki zreformowanemu podatkowi od nieruchomości i poprzez samorządowy bank mieszkaniowy
Prawo do nieposiadania samochodu – bez wykluczenia komunikacyjnego
• ustalenie ustawowego standardu dostępu do transportu publicznego, np. na zasadzie „autobus w każdym sołectwie”
• przejęcie przez powiat odpowiedzialności za organizację transportu ponadgminnego i za realizację standardu dostępności komunikacyjnej, wraz z przejęciem dochodów na ten cel, np. z nowego podatku od obowiązkowych składek OC
• dążenie do nowego „porozumienia komunikacyjnego” – nieodpłatna komunikacja miejska w zamian za rygorystyczne ograniczenia dla transportu prywatnego
Prawo do kultury, czyli bon na kulturę
• nowa formuła organizacyjna kultury w każdej gminie – lokalne centrum kultury jako instytucja łącząca bibliotekę publiczną z innymi formami działalności kulturalnej; zachęcanie do powierzenia prowadzenia lokalnego centrum kultury organizacjom pozarządowym
• przeznaczony dla każdego mieszkańca bon na kulturę do wykorzystania w gminnych instytucjach kultury
Policja samorządowa
• wyodrębnienie i podporządkowanie powiatowi części policji odpowiedzialnej za ruch drogowy i porządek publiczny
• likwidacja straży gminnych (miejskich) poprzez ich włączenie do policji samorządowej
Podatek gminny – podatek od nieruchomości powiązany z wartością nieruchomości
• podatek od nieruchomości ściśle powiązany z wartością rynkową nieruchomości, a nie z jej powierzchnią, jako docelowo najważniejsze źródło dochodów własnych samorządu
• ulgi lub inne mechanizmy chroniące najmniej zamożnych podatników przed skokowym wzrostem obciążeń podatkowych
Lokalny podatek dochodowy (PIT komunalny)
• możliwość kształtowania przez gminę – w ramach ustawowych widełek – ostatecznej stawki PIT
• dochody z PIT komunalnego w całości zasilają budżet lokalny
Lokalny 1% PIT
• możliwość zwiększania przez mieszkańców udziału gminy w PIT na zasadzie analogicznej do mechanizmu dotychczasowego finansowania organizacji pożytku publicznego Polska samorządów
• w zeznaniu rocznym podatnik określa, czy chce, aby w budżecie gminy pozostał dodatkowy 1% PIT ponad gwarantowany ustawowo udział gmin w tym podatku
Komunalny bank mieszkaniowy
• utworzenie – na bazie Banku Gospodarstwa Krajowego, kapitału od samorządów i Skarbu Państwa – banku kreującego kapitał przeznaczony na lokalne inwestycje mieszkaniowe
Lokalny crowdfunding
• pozyskiwanie przez samorządy środków na dodatkowe projekty i inicjatywy bezpośrednio od mieszkańców, dokonujących dobrowolnych wpłat poprzez internetowe platformy crowdfundingowe
Sprawiedliwy mechanizm wyrównawczy
• wyliczanie „janosikowego” uwzględniające potrzeby wydatkowe, a nie tylko poziom dochodów podatkowych – gminy i powiaty wykonujące bardziej kosztowne zadania zapłacą mniej
• ulga metropolitalna w „janosikowym” – metropolie płacą mniej ze względu na obciążenia wynikające z zadań metropolitalnych, a ulgę finansuje państwo – nie zmniejsza ona wpłat najmniej zasobne samorządy
Więcej demokracji w samorządzie: zarząd miejski – rozproszone przywództwo lokalne
• w miastach na prawach powiatu (docelowo – także w pozostałych większych miastach) organem wykonawczym powinien być zarząd miejski, składający się z wybieranego bezpośrednio przez mieszkańców prezydenta i radnych wykonawczych (wyłanianych ze składu rady miasta lub spoza niej), którzy funkcjonują jako „ministrowie” odpowiedzialni za poszczególne obszary spraw lokalnych
• silniejsza komisja rewizyjna – gwarantowana większość opozycji w komisji, możliwość zlecania przez komisję audytu zewnętrznego
• prawo do panelu obywatelskiego – zagwarantowanie w przepisach lokalnych klubom radnych, grupom mieszkańców i organizacjom pozarządowym wiążącego prawa do żądania zorganizowania panelu obywatelskiego w określonej sprawie
Rzecznik praw mieszkańców – lokalny ombudsman
• wybierany bezpośrednio przez mieszkańców lub przez organy samorządowe powiatowy rzecznik praw mieszkańców, upoważniony do badania naruszeń praw i wolności obywateli na skutek działań samorządów oraz do zaskarżania uchwał i zarządzeń samorządów
Grupowa skarga powszechna
• możliwość zaskarżania uchwał i zarządzeń samorządów przez grupy mieszkańców bez konieczności wykazywania interesu prawnego – ułatwienie mieszkańcom sądowego kontrolowania działań organów samorządowych
Sąd zamiast samorządowych kolegiów odwoławczych
• skrócenie drogi do kontroli sądowej dotyczącej decyzji organów samorządowych poprzez zniesienie samorządowych kolegiów odwoławczych i możliwość zaskarżania takich decyzji bezpośrednio do sądów administracyjnych
Kodeks informacji samorządowej
• większa przejrzystość działań samorządów i lepsza kontrola obywatelska dzięki znacznie poszerzonemu katalogowi informacji, które powinny być publikowane na stronach internetowych urzędów samorządowych
• likwidacja „informacyjnej szarej strefy”, np. poprzez lepszy dostęp do informacji na temat spółek komunalnych
Niezależna izba audytu samorządowego zamiast wojewody
• odpolitycznienie nadzoru nad samorządem i zmiana charakteru tego nadzoru w rodzaj audytu – zastąpienie wojewody niezależną od rządu izbą audytu samorządowego, utworzoną na bazie regionalnych izb obrachunkowych
• w dłuższej perspektywie izba audytu samorządowego mogłaby się również zająć rozstrzyganiem sporów między samorządami i rządem o wycenę kosztów realizacji przez samorządy zadań zleconych z zakresu administracji rządowej
Komisja Wspólna jako Komisja Trójstronna
• włączenie reprezentacji parlamentu do Komisji Wspólnej, co miałoby uniemożliwić pomijanie konsultacji z samorządami poprzez wykorzystywanie poselskich projektów ustaw
Federacja Samorządowa
• jedna silna organizacja, grupująca wszystkie samorządy, reprezentująca je wobec władzy centralnej, promująca współpracę samorządów oraz zapewniająca im eksperckie wsparcie
Weto samorządowe