Szkoły prowadzone przez podmioty prywatne, z punktu widzenia uczniów i ich rodziców, nie zapewniają takich samych praw jak szkoły prowadzone przez jednostki samorządu terytorialnego - pisze RPO prof. Irena Lipowicz w liście do szefowej MEN Joanny Kluzik-Rostkowskiej.

Tymczasem coraz więcej samorządów rozważa częściowe lub całkowite zastąpienie samorządowych publicznych szkół placówkami publicznymi prowadzonymi przez podmioty prywatne - zauważa RPO.

Zdaniem Rzecznik Praw Obywatelskich, takie zmiany, jeżeli dotyczą znaczącej części placówek oświatowych na terenie gminy lub powiatu, mogą zagrozić realizacji konstytucyjnych praw i wolności obywateli.

Prof. Lipowicz przypomniała, że możliwość zakładania szkół publicznych przez podmioty prywatne istnieje od początku obowiązywania ustawy o systemie oświaty, ale była ona traktowana jedynie jako sposób na uzupełnienie sieci szkół samorządowych.

"Dopuszczenie likwidacji lub przekazanie wszystkich samorządowych placówek niepublicznym podmiotom jest nowym zjawiskiem, przede wszystkim skutkiem ułatwienia przekazywania szkół podmiotom prywatnym z pominięciem procedury likwidacji" - zauważyła rzecznik.

Według niej, ustawa o systemie oświaty w swojej znacznej części nie jest dostosowana do zmieniającej się rzeczywistości.

"Przepisy pełniące wobec uczniów funkcje gwarancyjne, to znaczy zapewniające powszechny i równy dostęp do nauki, zostały stworzone z założeniem, że każde dziecko będzie miało faktyczny dostęp do publicznych placówek prowadzonych przez jednostkę samorządu terytorialnego, a przedszkola i szkoły prowadzone przez inne podmioty będą służyły tylko uzupełnieniu tej sieci" - przypomniała RPO.

Jej zdaniem, przepisy nie są dostosowane do sytuacji, w której placówki prowadzone przez podmioty prywatne stają się podstawą polityki oświatowej samorządu.

W liście do minister edukacji prof. Lipowicz napisała, że istnieje wątpliwość, czy sam fakt określenia szkoły prowadzonej przez podmiot prywatny jako "publicznej" czyni ją rzeczywiście placówką publiczną w rozumieniu, jakie nadaje temu określeniu konstytucja.

Jak przykład tego, że nadanie placówce prywatnej miana "publicznej" nie czyni ją szkołą publiczną przytacza brak ustawowego obowiązku, by taka szkoła miała ustalony obwód. Przypomina - przywołując zapisy ustawy o systemie oświaty - że, w przypadku szkół publicznych prowadzonych przez samorządy, gminy mają obowiązek ustalenia ich obwodów.

Obwód - jak wyjaśnia - jest "ustawową gwarancją powszechnego i równego dostępu do nauki" i "zapewnia, że każde dziecko, niezależnie od swoich umiejętności, stanu zdrowia czy sytuacji finansowej rodziny, będzie miało zapewnione miejsce w szkole podstawowej i gimnazjum blisko swojego miejsca zamieszkania".

Zdaniem prof. Lipowicz, "celem (obwodu - PAP) jest zapewnienie faktycznej równości w dostępie do edukacji - gwarancji, że droga dziecka do szkoły nie będzie nadmiernie czasochłonna, kosztowna i nie będzie oznaczała dla rodziny trudności w zorganizowaniu dnia pracy i nauki tak, by zapewnić dziecku możliwość uczestniczenia w obowiązkowych zajęciach.

Obowiązek ustalenia obwodu dla szkoły samorządowej uniemożliwia także prowadzenie polityki oświatowej sprzecznej z konstytucyjnymi gwarancjami, a więc opartej np. na podziale szkół na oferujące różne standardy nauki i opieki czy wykluczeniu wybranej grupy uczniów z placówek ogólnodostępnych" - czytamy w liście RPO.

"Sytuacja, w której znaczna część lub - w skrajnym przypadku - wszystkie publiczne placówki nie mają ustalonego obwodu może zaś prowadzić do faktycznego różnicowania sytuacji prawnej obywateli" - oceniła RPO.

Przywołując inne zapisy ustawy o systemie oświaty dot. sieci publicznych szkół prof. Lipowicz przypomniała, że sieć ta powinna być zorganizowana w sposób umożliwiający wszystkim dzieciom dostęp do szkoły i zagwarantować, że odległość miejsca zamieszkania ucznia od placówki zobowiązanej do jego przyjęcia nie może przekraczać 3 lub 4 kilometrów.

"Zgodnie z ustawą, jedną z gwarancji równego i powszechnego dostępu do edukacji jest zatem nałożenie na gminę obowiązku racjonalnego zarządu siecią placówek, tak, aby o rozmieszczeniu szkół nie decydowały kryteria ekonomiczne, ale kryterium równego dostępu" - napisała rzecznik.

Według niej, oddanie szkół prywatnym podmiotom tymczasem powoduje, że państwo traci kontrolę nad siecią szkół.

W ocenie RPO, prywatny właściciel szkoły prowadził ją będzie bowiem tylko wtedy, gdy otrzyma gwarancję przynajmniej zwrotu ponoszonych kosztów.

"Z tego powodu zasadą systemu oświaty powinna pozostawać sieć szkół zarządzana przez podmioty publiczne, a więc nienastawione na zysk i odpowiedzialne nie tylko za pojedyncze placówki, ale za całość systemu oświaty. Prawo powinno zaś chronić system przed dążeniem do prostego zmniejszania kosztów z ekonomicznego punktu widzenia zbędnych, ale uzasadnionych troską o jakość kształcenia" - podsumowała prof. Lipowicz.

Przypomniała też, że szkoły prowadzone przez podmioty prywatne są tańsze głównie z powodu oszczędności na płacach nauczycieli i ich pochodnych.

"W efekcie, szkoły publiczne, w zależności od prowadzącego je organu, oferują różne warunki pracy i płacy zatrudnionym w nich nauczycielom. Różne traktowanie nauczycieli wykonujących ten sam zawód w porównywalnych warunkach może zaś budzić wątpliwości ze względu na zgodność z konstytucyjną gwarancją równości" - zauważyła RPO.

Jej zdaniem, odbija się też na rodzicach i uczniach, ponieważ dłuższy czas pracy, niższa pensja i brak gwarancji socjalnych sprawia, iż posady w szkołach prowadzonych przez podmioty prywatne są mniej atrakcyjne, a nauczyciele w pierwszej kolejności wybierać będą szkoły samorządowe.

"Można się zatem spodziewać, że w dłuższej perspektywie czasu, w jednostkach samorządu terytorialnego, które wyzbyły się prowadzenia wszystkich lub większości szkół publicznych, będą zatrudniani nauczyciele o mniejszym doświadczeniu zawodowym, mniej zainteresowani poszerzaniem kwalifikacji czy w ogóle niewiążący swojej przyszłości z zawodem nauczyciela, a jedynie oczekujący na inne oferty pracy" - podkreśliła prof. Lipowicz.

"Obecnie decyzję o powierzeniu szkół publicznych podmiotom prywatnym podejmują przede wszystkim najmniej zamożne gminy wiejskie. Gorsze warunki pracy niewątpliwie będą zniechęcały najlepszych absolwentów szkół czy nauczycieli zatrudnionych w większych ośrodkach do zmiany miejsca zamieszkania i podjęcia pracy w małej miejscowości" - napisała RPO.

Przypomniała, że właśnie konieczność zapewnienia uczniom równych szans edukacyjnych stała za tym, iż nauczycielom pracującym w małych miejscowościach zagwarantowano dodatkowe przywileje. Chodziło po prostu o ściągnięcie do nich do pracy dobrych kandydatów.

"Zmiana struktury systemu oświaty nie tylko oznacza zakończenie polityki wspierania szkół wiejskich, ale także zgodę na rozpoczęcie odwrotnego procesu" - czytamy w liście.

Zdaniem rzecznik, nie można do tego dopuścić, ponieważ różnice pomiędzy wynikami osiąganymi przez uczniów z małych i dużych ośrodków wciąż są wyraźne. RPO przytacza dane m.in. Centralnej Komisji Egzaminacyjnej, które pokazują, że uczeń szkoły wiejskiej statystycznie otrzymał na sprawdzianie po szóstej klasie o 3 punkty mniej od swojego rówieśnika w szkole wielkomiejskiej.

Oddanie szkół prywatnym podmiotom ogranicza ponadto wpływ rodziców na funkcjonowanie placówek oświatowych. Szkoły takie nie muszą bowiem powoływać rad szkół, rad rodziców i samorządów uczniowskich. Rodzice nie mają też wpływu na programy wychowawcze.

"Szkoły prowadzone przez podmioty prywatne, z punktu widzenia uczniów i ich rodziców, nie zapewniają zatem takich samych praw jak szkoły prowadzone przez jednostki samorządu terytorialnego" - podsumowała prof. Lipowicz.

Jak poinformowała PAP rzeczniczka prasowa MEN Joanna Dębek pismo RPO i zawarte w nim argumenty są analizowane, m.in. w świetle obowiązujących przepisów, w tym konstytucyjnych uwarunkowań działalności i kontroli jednostek samorządu terytorialnego.

"Przygotowujemy odpowiedź, w której szczegółowo odniesiemy się tych argumentów" - zaznaczyła.(PAP)