W modelu zarządzania strategicznego to właśnie planowanie strategiczne jest podstawą przygotowania oraz podejmowania decyzji o kierunkach, skali i tempie rozwoju jednostki terytorialnej.

Jego istotą jest podejmowanie czynności i działań dzięki którym organizacja może projektować swoją przyszłość tak, by nie decydowały o niej przypadkowe wydarzenia.

Planowanie strategiczne w JST to podejmowanie generalnych decyzji przez organy
stanowiące i wykonawcze, dotyczących przyszłego stanu zagospodarowania oraz poziomu
zaspokojenia potrzeb społeczności lokalnej, realizowane przy współudziale przedstawicieli
lokalnego społeczeństwa.

Władze samorządowe, rozważając plany perspektywiczne analizują własne mocne i słabe
strony, tak by uniknąć mogących wystąpić trudności. Z tego punktu widzenia planowanie
strategiczne to to świadomy, systematyczny i ukierunkowany na przyszłość proces, który
pomaga władzom samorządowym przedstawić w uporządkowany sposób możliwości i zagrożenia, jakie pojawią się w przyszłości, co może sprzyjać - lub utrudniać - realizację misji
przyjętej przez samorząd.

Planowanie strategiczne jest bardzo pomocne w ustalaniu hierarchii ważności potrzeb.
U jego podstaw leżą określone pytania, które są wyrazem występujących lub mogących się
pojawić problemów, na które powinno się uzyskać możliwe precyzyjne odpowiedzi:

1. Jaka jest obecna sytuacja jednostki samorządowej, co może sprzyjać a, co
przeszkodzić w jej dalszym rozwoju. Na tym etapie sporządza się diagnozy stanu
istniejącego, określa wewnętrzne uwarunkowania rozwoju (dla uzyskania informacji o
silnych i słabych stronach jednostki terytorialnej) oraz bada otoczenie w kategoriach
potencjalnych szans i zagrożeń stwarzanych przez rozpoznane w jego obrębie czynniki i
procesy (społeczne, ekonomiczne, polityczne, technologiczne).

2. Jakie są problemy rozwoju oraz cele strategiczne (jak wygląda drzewo problemów i
drzewo celów),

3. Jakie są podstawowe kierunki działania i rozwoju – jaka wygląda wizja przyszłości w
określonym horyzoncie czasowym,

4. W jaki sposób zostaną zrealizowane zmierzenia - wiąże się to z potrzebą opracowania alternatywnych wariantów strategii, ich oceny i wyboru najlepszego scenariusza, a także programów i planów realizacji ustaleń strategicznych,

5. Czy mamy do czynienia z powszechną legitymizacja społeczną - akceptacją dla
funkcjonowania i rozwoju jednostki terytorialnej w proponowanym wariancie,

Planowanie strategiczne musi uwzględniać trzy perspektywy czasowe: długoterminową,
średnioterminową i krótkoterminową. W tym znaczeniu mówi się om planowaniu 6
perspektywicznym, średniookresowym (kadencyjnym) i rocznym. Ważne jest by proces
planowania był spójny , a formułowane cele dotyczące różnych przedziałów czasowych były
wzajemnie spójne.

Struktura strategicznych celów musi tworzyć logicznie powiązany system. Osiąganie celów cząstkowych (skuteczna realizacja cząstkowych planów działania) powinno przyczyniać się do osiągania celów wyższego rzędu, czyli celów pośrednich i celu głównego.

Efektem procesu planowania strategicznego jest plan strategiczny

Plan strategiczny:

- stanowi podstawę polityk gminy, programów i przedsięwzięć, w tym polityki
przestrzennej,
- informuje o warunkach działalności w gminie - zawiera ofertę marketingową dla inwestorów lub stanowi podstawę jej sporządzenia,
- podnosi wiarygodność wobec partnerów zewnętrznych,
- stanowi formalną i faktyczną podstawę wniosków o finansowanie przez instytucje
pomocy (krajowe i zagraniczne).

Planowanie strategiczne powinno mieć możliwie realny charakter. Powinno być
procesem poszukiwania optymalnej (przy określonych uwarunkowaniach zewnętrznych i
wewnętrznych) strategii rozwoju oraz sposobów jej realizacji.


Strategia rozwoju jednostki samorządu terytorialnego

Efektem procesu planowania jest dokument pełniący rolę przewodnika w dążeniu do celu.
W JST podstawowym instrumentem zarządzania strategicznego jest strategia rozwoju.

Strategię rozwoju danej jednostki samorządu terytorialnego można zdefiniować jako
długookresowy program, zawierający zbiór celów rozwoju (strategicznych i operacyjnych)
oraz określający sposoby postępowania zapewniające ich realizację w warunkach
racjonalnego wykorzystania istniejących zasobów.

Powinna ona odpowiadać na podstawowe pytanie:
co należy zrobić, aby funkcjonować i rozwijać się w przyszłości w celu jak najlepszego zaspokojenia zbiorowych potrzeb mieszkańców i kształtowania warunków rozwoju jednostki terytorialnej.

Wymiernym efektem jej skutecznej realizacji jest wzrost poziomu życia mieszkańców gminy, rozwój lokalnej gospodarki, a także poprawa jakości środowiska przyrodniczego i ochrony dziedzictwa kulturowego oraz racjonalne zagospodarowania przestrzeni.

Podmiotem strategii jest społeczność terytorialna, reprezentowana przez demokratycznie
wyłonioną i stosującą demokratyczne zasady zarządzania władzę, która w całym procesie
spełnia rolę podmiotu sterującego.

Zadania i oczekiwania stawiane strategiom i podejściu strategicznemu wskazują, iż
skuteczna strategia rozwoju powinna dawać podstawy do:

- efektywnego funkcjonowania w warunkach zmieniającego się otoczenia zarówno w
długiej i krótkiej perspektywie czasowej;
- sprawnego, skutecznego i efektywnego zarządzania rozwojem lokalnym i regionalnym,
tak w krótkim, jak i dłuższym horyzoncie czasu;
- tworzenia podstaw do podejmowania decyzji oraz działań w dobie narastającego ryzyka i
niepewności;
- przełamywania pojawiających się barier w realizacji założonych celów oraz prowadzenia
do neutralizacji konfliktów wynikających z ich wzajemnej sprzeczności;
- przyczyniania się do powstania i umocnienia pozytywnego wizerunku jednostki
terytorialnej i jej promocji;
- prowadzenia działalności promocyjnej jednostki terytorialnej,
- pozyskiwania przez władze samorządowe środków finansowych ze źródeł zewnętrznych
(np. banków, inwestorów krajowych i zagranicznych, środków z funduszy Unii
Europejskiej, zagranicznych organizacji pomocowych, fundacji, agencji, itp.) na
realizację przewidzianych w strategii rozwoju przedsięwzięć,
- nawiązywania oraz rozwoju współpracy władz samorządowych z podmiotami
gospodarczymi, organizacjami społecznymi funkcjonującymi na terenie danej jednostki
samorządu terytorialnego, władzami jednostek sąsiadujących i innych w celu rozwiązywania
wspólnych problemów w sferze społecznej,
- eksponowania atrakcyjności JST i jej najbliższego otoczenia dla inwestorów.

Opracowując strategię rozwoju warto postawic trzy proste pytania
- jaka jest obecna sytuacja jednostki terytorialnej – jakie sa możliwości i bariery jej
rozwoju?
- jakie cele powinny zostać osiągnięte w okresie na jaki została zaplanowana strategia
rozwoju?
- w jaki sposób i w jakim czasie można zrealizować przyjęte zamierzenia?

Proces budowy strategii obejmuje następujące etapy:

1. Opracowanie diagnozy stanu istniejącego, zawierającego dane obrazujące aktualną
sytuację demograficzną, społeczno-gospodarczą, stan infrastruktury technicznej i
społecznej oraz potencjał finansowy. W diagnozie powinny zostać uwzględnione
wewnętrzne uwarunkowania rozwoju (dla uzyskania informacji o silnych i słabych
stronach), a także zbadane otoczenie (w kategoriach potencjalnych szans i zagrożeń
stwarzanych przez rozpoznane w jego obrębie czynniki),

2. Analiza trendów, zjawisk i procesy rozwojowych w celu określenia mocnych i słabych
stron oraz szans i zagrożeń – czyli analiza SWOT, która pozwala ocenić obecną i przyszłą
sytuację JST (obecna sytuacja i zidentyfikowane problemy stanowią podstawę do
określania przyszłych celów),

3. Tworzenie wizji, obrazującej pożądany w przyszłości obraz jednostki terytorialnej i
warunków życia mieszkańców,

4. Tworzenie scenariuszy i prognoz rozwoju społeczno-gospodarczego, formułowanie misji i
strategicznych celów rozwoju. Poprzez określenie misji następuje sformułowanie
jednoznacznego i unikalnego celu, który będzie wyróżniał daną jednostkę. Deklaracja
misji powinna być czytelna i zrozumiała, ważne jest także, by była trwała;

5. Określenie celów operacyjnych i zadań realizacyjnych, a także wybór priorytetów, czyli
tych zadań, których realizację należy podjąć w pierwszej kolejności;

6. Określenie finansowych uwarunkowań i możliwości realizacji strategii, tak by nie miała
ona charakteru niemożliwych do spełniania życzeń, a stanowiła realny program
społeczno-gospodarczy.

Ważnym zadaniem jest wskazanie sposobów osiągania celów strategicznych np. poprzez typy, rodzaje i zasady działań; zasady wykorzystywania i pozyskiwania zasobów; podmioty współdziałające i zasady współdziałania.

Z kolei wśród narzędzi realizacyjnych można wymienić: listy programów, przedsięwzięć i polityk - z określeniem ich celów i odpowiedzialności; ogólny harmonogram; szacunek potrzebnych środków i koncepcję sposobów ich pozyskiwania; zasady i kryteria podejmowania decyzji strategicznych; strukturę organizacyjną; system monitorowania; zasady kontroli realizacji i aktualizacji strategii.