NIK objęła kontrolą prowadzony przez Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej programu opieki wytchnieniowej oraz dziewięć urzędów wojewódzkich i 26 gmin i powiatów go realizujących w latach 2019-2021. Głównym celem kontroli było ustalenie, czy organizacja wsparcia na poziomie lokalnym przyczyniła się do zwiększenia pomocy opiekunom osób niesamodzielnych.

Uwzględniając stwierdzone w kontroli przypadki podejścia przez gminy i powiaty do sposobu realizacji opieki wytchnieniowej, NIK wniosła o podjęcie przez MRiPS działań mających na celu uregulowanie kwestii związanych z procedurą udzielania usług w sposób spójny z przepisami ustawy o pomocy społecznej, w tym o rozważenie wystąpienia z inicjatywą legislacyjną w zakresie wprowadzenia na stałe do systemu pomocy społecznej tej formy wsparcia.

Wniosła również o stworzenie jednego rejestru obejmującego pełne dane o liczbie osób niepełnosprawnych, z którego będą mogli korzystać przy rozpoznaniu potrzeb i planowaniu zakresu świadczeń realizatorzy programu.

Najwyższa Izba Kontroli wnosi także o uregulowania wymagań w zakresie organizacji i jakości udzielanych świadczeń opieki wytchnieniowej oraz o aktywizację przez gminy i powiaty realizujące program działań mających na celu przygotowanie do szybkiego wdrożenia i zapewnienia ciągłości potrzebnej opieki bezpośrednio po przyjęciu przez MRiPS kolejnego programu takiego wsparcia.

W edycjach programu od 2020 r. ministerstwo zniosło obowiązek wydawania przez samorządy decyzji administracyjnych o przyznaniu świadczeń w ramach usług opieki wytchnieniowej. W konsekwencji – uważa NIK – większość skontrolowanych gmin naruszało postanowienia ustawy o pomocy społecznej. NIK podkreśla, że gminy i powiaty nie miały dostępu do danych o liczbie osób z niepełnosprawnościami, zamieszkałych na ich terenie.

Problemem niektórych skontrolowanych urzędów były przedłużające się przygotowania do realizacji programu. Większość skontrolowanych jednostek samorządowych (59 proc.) podpisało umowy z wojewodą po upływie od miesiąca do prawie pół roku. W konsekwencji pomoc dla opiekunów osób z niepełnosprawnościami świadczono tylko przez kilka miesięcy w roku. Ostatecznie ze wsparcia w skontrolowanych gminach i powiatach skorzystało w latach 2019–2021 zaledwie 53 proc. osób z wszystkich ubiegających się o dofinansowanie.

Program był realizowany w niepełnym stopniu. W latach 2019-2021 jednostki samorządowe wykorzystały odpowiednio 30,5 proc., 58,5 proc. i 77,9 proc. przekazanych środków. Z drugiej strony dane te pokazują, że wykorzystanie środków przez samorządy w badanym okresie sukcesywnie rosło. Ponadtrzykrotnie wzrosła też liczba osób objętych wsparciem organizowanym przez samorządy – z ok. 3 tys. osób w 2019 r. do ponad 9 tys. w 2021 r. Jednocześnie w okresie objętym kontrolą ponaddwukrotnie zwiększył się zasięg terytorialny programu – w 2019 r. uczestniczyły w nim 324 gminy i powiaty, a w 2021 r. było to już 699 jednostek samorządowych – zaznacza NIK.

Usługi opieki wytchnieniowej dobrze realizowało 17 z 26 skontrolowanych JST. Nieprawidłowości stwierdzone w 9 z nich dotyczyły m.in. naruszenia wymagań określonych w umowach o dofinansowanie zawartych z wojewodami, a także naruszenia zasady pierwszeństwa w przyznawaniu wsparcia.

W latach 2019–2021 z opieki wytchnieniowej organizowanej przez jednostki samorządowe skorzystało ponad 16,5 tys. osób. W 2021 r. do programu przystąpiły organizacje pozarządowe. Do 30 września 2021 r. pomoc w formie opieki i poradnictwa specjalistycznego świadczonego przez te organizacje otrzymało łącznie prawie 4 tys. członków rodzin lub opiekunów osób niepełnosprawnych – podkreśla NIK.

gp/ woj/