Realizowany w ramach polityki rodzinnej państwa program „Maluch+” jedynie częściowo spełnił swoje zadanie. Choć liczba miejsc w placówkach opieki systematycznie rosła, jedynie co czwarte dziecko miało w nich zapewnione miejsce. Z raportu NIK wynika, że w ponad 45% gmin nie ma żadnej instytucji opieki.
Izba opublikowała wyniki kontroli systemu opieki nad dziećmi do lat 3, w tym realizacji programu „Maluch+”. Przeprowadzono ją w 20 jednostkach: w Ministerstwie Rodziny i Polityki Społecznej, w pięciu urzędach wojewódzkich, w ośmiu urzędach gmin i w sześciu podmiotach niepublicznych, które realizowały zadania z zakresu tego programu.
Z kontroli wynika, że program „Maluch+” nie zaspokoił wszystkich potrzeb. W latach 2020–2022 w gminach systematycznie przybywało instytucji opieki nad dziećmi do lat 3.
Na koniec danego roku żłobki, kluby dziecięce oraz dzienni opiekunowie funkcjonowały: w 2020 r. – w 1131 gminach (46% wszystkich gmin), w 2021 r. – w 1273 gminach (51%) i w 2022 r. – w 1354 gminach (55%).
Liczba instytucji opieki wynosiła: w 2020 r. – 6356, w 2021 r. – 6738, a w 2022 r. – 7452. Przy czym liczba żłobków wzrosła z 3985 w 2020 r. do 4494 w 2022 r. (o 13%), klubów dziecięcych z 795 w 2020 r. do 890 w 2022 r. (o 12%). Zwiększyła się również liczba dziennych opiekunów – z 1576 w 2020 r. do 2068 w 2022 r. (o 31%).
W ocenie NIK działania podejmowane przez Ministra Rodziny i Polityki Społecznej oraz samorządy przyczyniły się do rozwoju instytucji opieki nad dziećmi do lat 3, jednak były one niewystarczające dla zaspokojenia potrzeb mieszkańców. Fakt, że minister nie określił wskaźników realizacji programu „Maluch+” uniemożliwia dokonanie pełnej oceny, w jakim zakresie cele te zostały zrealizowane.
Mimo stale zwiększającej się liczby miejsc w placówkach, w skali całego kraju tylko co czwarte dziecko poniżej 3. roku życia miało w nich zapewnione miejsce, a ponad 45% gmin nadal pozostawało bez instytucji opieki.
Głównymi przyczynami braku tych placówek w gminach oraz nieaplikowania przez samorządy o środki z programu „Maluch+” był roczny charakter programu realizowanego w latach 2020–2021 oraz niewystarczające środki własne gmin. Koszty tworzenia miejsc w gminach poddanych kontroli wzrosły bowiem o ponad 43% w stosunku do kosztów planowanych, wskazanych w złożonych ofertach.
Skontrolowane gminy zaplanowały na ten cel blisko 15,5 mln (w tym dofinansowanie ze środków budżetu państwa lub Funduszu Pracy wyniosło ponad 9,1 mln zł). Ostatecznie jednak gminy wydały ponad 22,3 mln zł na utworzenie 343 miejsc opieki w ośmiu instytucjach.
W 2022 r. program „Maluch+” nie był ogłoszony i tym samym realizowany, co pozbawiło gminy, jak też inne podmioty, możliwości pozyskania środków na tworzenie nowych miejsc, a zakładanie placówek w tym roku opierało się wyłącznie na środkach własnych tych podmiotów. Założenia do ogłoszonego w 2023 r. Programu na lata 2022-2029 dopuszczały możliwość refundowania wydatków poniesionych w 2022 r., jednak MRiPS nie przeprowadziło żadnych analiz o ile mniej miejsc powstało w związku z nieogłoszeniem programu w 2022 r.
W programie „Maluch+”(edycja 2020 i 2021) nie wykorzystano wszystkich zaplanowanych środków. W latach 2020–2021 na jego realizację przeznaczono łącznie blisko 900 mln zł, w tym prawie 600 mln zł z budżetu państwa oraz 300 mln zł z Funduszu Pracy. Łącznie na realizację programu w latach 2020–2021 wydano jednak nieco ponad 518,5 mln zł. Wśród czynników utrudniających realizację inwestycji była epidemia COVID-19 – pojawiły się trudności ze znalezieniem wykonawców prac remontowych, wzrosły ceny materiałów budowlanych, a także były problemy z ich dostępnością.
Z raportu wynika, że w latach 2020–2022 liczba gmin, w których nie funkcjonowały żadne instytucje opieki wynosiła: w 2020 r. – 1346 gmin (ponad 54% wszystkich gmin), w 2021 r. – 1204 (ponad 48%) i w 2022 r. – 1123 (ponad 45%).
W ramach obecnie realizowanego programu „Maluch+” 2022–2029 rozwój instytucji opieki będzie w znacznym zakresie koncentrował się na gminach, w których już one funkcjonują. A więc w niewystarczającym stopniu zostanie spełnione jedno z głównych założeń programu, tj. zwiększenie dostępności terytorialnej opieki, mające wpływ na poprawę sytuacji rodziców na rynku pracy. Mogą ją jeszcze pogorszyć liczne decyzje gmin o rezygnacji z udziału w programie. Już na etapie składania oświadczeń o przyjęciu środków, z dofinansowania zrezygnowały 64 jednostki samorządu terytorialnego i 155 podmiotów niepublicznych, co może wskazywać, że program nie jest atrakcyjny zarówno dla jednostek samorządu terytorialnego, jak i podmiotów niepublicznych.
Wolne miejsca w instytucjach niepublicznych
Instytucje opieki w znacznej części prowadzone były przez podmioty niepubliczne. Liczba placówek przez nie prowadzonych w latach 2020–2022 wynosiła odpowiednio 5190 (82%), 5402 (80%) i 6021 (81%). Jednocześnie, wykorzystanie miejsc w placówkach niepublicznych było niższe niż w przypadku instytucji samorządowych i w latach 2020–2022 wynosiło odpowiednio: ponad 79 % (w gminnych – ponad 95%), ponad 73% (w gminnych – ponad 95%), ponad 76% (w gminnych – 96%).
Przyczyną niższego wykorzystania miejsc w instytucjach niepublicznych i tym samym pozostawania w nich pustych miejsc były przede wszystkim znacznie wyższe opłaty niż w przypadku instytucji samorządowych. W gminach, w których przeprowadzono kontrole, miesięczne opłaty w placówkach samorządowych wyniosły średnio ok. 400 zł, podczas gdy w niepublicznych rodzice musieli zapłacić średnio o 800 zł więcej.
Pomimo pozostawania wolnych miejsc w prywatnych żłobkach czy klubach dziecięcych, żadna z objętych kontrolą gmin nie zleciła organizacji miejsc opieki w tych placówkach. Obok takiego zlecenia, gminy mogły również przyznawać podmiotom prowadzącym żłobki, kluby dziecięce czy zatrudniającym dziennych opiekunów dotacje celowe z budżetu gminy. Łącznie w latach 2020–2022 gminy dotowały koszt pobytu 283 759 dzieci, a wydatki na ten cel wyniosły ponad 1,2 mld zł.
Jak wypada Polska na tle Europy
Rada Unii Europejskiej na posiedzeniu w Barcelonie określiła tzw. cele barcelońskie, gdzie jednym z celów było, aby uczestnictwo najmłodszych dzieci we wczesnej edukacji i opiece w krajach UE wyniosło 45%. Wskazano, by w przypadku państw członkowskich, których wskaźnik uczestnictwa jest niższy niż 20%,zwiększenie uczestnictwa względem aktualnych wskaźników nastąpiło o co najmniej 90%. W przypadku Polski oznacza to dążenie do osiągnięcia w 2030 r. odsetka dzieci objętych opieką do 23,2%. Za 2022 r. wskaźnik ten wyniósł 15,9%, podczas gdy wskaźnik dla wszystkich krajów członkowskich sięgnął 35,9%.
Źródło: NIK
mp/