Od 25 września osoby zgłaszające nieprawidłowości w kontekście związanym z pracą zyskały ochronę przed działaniami odwetowymi, np. zwolnieniem z pracy. Status sygnalisty jest przyznawany w momencie dokonania zgłoszenia. Tożsamość takiej osoby musi być zachowana w tajemnicy.

Oprócz zawiadomienia wewnętrznego u pracodawcy zgłaszający może skorzystać z dwóch innych możliwości sygnalizowania. Pierwsza to zgłoszenie zewnętrzne do Rzecznika Praw Obywatelskich lub do organu publicznego. Zgodnie z ustawą ta możliwość wchodzi w życie od 25 grudnia. Druga to ujawnienie publiczne, np. poprzez media albo serwisy społecznościowe.

„Sporo pracodawców uważa jednak, że przepisy o ochronie sygnalistów zaczną obowiązywać od 1 stycznia 2025 r., ale w moim przekonaniu to podejście jest nieprawidłowe. Ustawa wyraźnie wskazuje dwa terminy wejścia w życie poszczególnych przepisów – 25 września i 25 grudnia 2024 r.” – powiedziała PAP radca prawny dr Monika Wieczorek.

Zwróciła uwagę, że data 1 stycznia pojawiła się wokół interpretacji przyjętej przez ministerstwo pracy.

„W ustawie określono, że przepisy dotyczące zgłoszeń wewnętrznych stosuje się do podmiotów zatrudniających co najmniej 50 osób na dzień 1 stycznia lub 1 lipca. Dlatego – zdaniem ministerstwa – obowiązek posiadania procedury rozpocznie się dopiero od nowego roku, bo dopiero wtedy będzie można tę liczbę określić” – powiedziała Wieczorek.

Zdaniem ekspertki większość organizacji jest jednak świadoma swojego stanu zatrudnienia.

„Ewentualnie można byłoby się zastanawiać, co zrobić z tymi, którzy są na styku tych 50 osób zatrudnionych. Zdecydowanie nie można jednak interpretacją ministerialną uzupełniać pewnych wątpliwości ustawowych” – oceniła Wieczorek.

Podkreśliła, że niezależnie od wątpliwości dotyczących wdrażania procedur ochrona sygnalistów przysługuje od 25 września.

Z kolei do 25 grudnia organy publiczne, w tym Rzecznik Praw Obywatelskich, zobowiązane są do ustanowienia kanału zgłoszeń zewnętrznych dla sygnalistów i udostępnienia informacji na temat przyjętych mechanizmów w Biuletynie Informacji Publicznej.

„Sygnalista może zwrócić się do Rzecznika Praw Obywatelskich, który jest taką centralą kierującą zgłoszenia do organów właściwych. Rzecznik w pierwszym kroku dokonuje wstępnej weryfikacji, czyli ocenia, czy zgłoszenie dotyczy informacji o naruszeniu prawa w rozumieniu ustawy o ochronie sygnalistów, a następnie bada, jaki organ jest właściwy do rozpoznania sprawy” – wskazała Wieczorek.

Sygnalista może też od razu skierować zgłoszenie do odpowiedniego organu, np. do Urzędu Ochrony Danych Osobowych, Urzędu Komunikacji Elektronicznej, Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów lub też do organów jednostek samorządu terytorialnego – wójta, burmistrza i prezydenta miasta.

„Problem w polskim modelu polega na tym, że tych organów publicznych, które są zobowiązane do przyjmowania zgłoszeń zewnętrznych, jest bardzo dużo i nie są one wymienione z nazwy. W praktyce mogą pojawić się problemy z ustaleniem, czy dany organ jest zobowiązany do posiadania kanału zgłoszeń zewnętrznych oraz czy jest właściwy pod względem materii sprawy, którą zgłoszenie obejmuje” – zaznaczyła Wieczorek. Ten aspekt ustawy – jak oceniła – wymagałby doprecyzowania.

Ekspertka podkreśliła, że poza technicznym wdrożeniem przepisów ważne jest także otwarte podejście do ich stosowania.

„Jednym aktem prawnym nie zmienimy kultury organizacji ani postrzegania sygnalistów. Państwo powinno budować zaufanie do nowego prawa, edukować i dążyć do zmiany postaw wobec zgłaszania naruszeń prawa” – dodała Wieczorek.

Sygnalistą może być każda osoba narażona na działania odwetowe po dokonaniu zgłoszenia, niezależnie od podstawy i formy świadczenia pracy. Taka sama pomoc będzie przysługiwała również osobie pomagającej sygnaliście i osobie z nim powiązanej. Działania odwetowe mogą polegać np. na pozbawieniu awansu, podwyżki, nagrody lub w skrajnych przypadkach zwolnieniu z pracy.

W ciągu siedmiu dni od zgłoszenia sygnalista powinien otrzymać potwierdzenie, że jego zawiadomienie zostało przyjęte. Następnym krokiem jest podjęcie przez pracodawcę działań następczych, które najczęściej polegają na wszczęciu postępowania wyjaśniającego.

W katalogu obszarów, w ramach których będzie można dokonać zgłoszenia, znalazły się m.in.: korupcja, przeciwdziałanie praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu; bezpieczeństwo produktów i ich zgodności z wymogami; bezpieczeństwo transportu; ochrona środowiska; zdrowie i dobrostan zwierząt; zdrowie publiczne; ochrona konsumentów; ochrona prywatności i danych osobowych; bezpieczeństwo sieci i systemów teleinformatycznych, a także konstytucyjne wolności i prawa człowieka i obywatela.

kkr/ joz/ mam/