Instrument płatniczy – definicja i rodzaje

Instrument płatniczy jest to instrument materialny, inny niż prawny środek płatniczy (taki jak banknoty lub monety), który daje możliwość właścicielowi lub użytkownikowi przekazywania pieniędzy lub wartości pieniężnych.

Wśród instrumentów płatniczych wyróżniamy:
- elektroniczne instrumenty płatnicze, 
- czeki podróżne, 
- euroczeki,
- weksle chronione przed imitacjami lub oszukańczym użyciem przez wzór, kodowanie, podpis.

Elektroniczne instrumenty płatnicze to każdy instrument płatniczy umożliwiający posiadaczowi dokonywanie operacji przy użyciu elektronicznych nośników informacji lub pozwalający na elektroniczną identyfikację posiadacza niezbędną do dokonania operacji, w szczególności karta płatnicza lub instrument pieniądza elektronicznego.

Karta płatnicza jest wydawana przez bank i stanowi narzędzie zdalnego dostępu do pieniędzy zgromadzonych na bankowym rachunku. Karta "identyfikuje wydawcę i upoważnionego posiadacza" do podejmowania gotówki z bankomatów oraz wykonywania bezgotówkowych transakcji za towary oraz usługi. Stanowi ona ekwiwalent gotówki. W Polsce pierwsze karty identyfikacyjne wydał w latach 80-tych Bank Pekao SA., natomiast pierwszą kartę Visa w 1991 roku Bank Inicjatyw Gospodarczych S A.

Pieniądz elektroniczny to "wartość pieniężna" przechowywana na elektronicznym nośniku informacji, która stanowi elektroniczny odpowiednik monet i banknotów. Wartość ta jest zapisana albo na twardym dysku komputera albo na mikroprocesorze umieszczonym w karcie.

Ze względu na sposób dokonywania płatności karty płatnicze możemy podzielić na: 
- karty debetowe, 
- karty kredytowe, 
- karty obciążeniowe, 
- karty przedpłacone.

Karta debetowa powiązana jest bezpośrednio z rachunkiem bankowym posiadacza. Karta ta służy do dokonywania płatności za towary i usługi przy wykorzystaniu zgromadzonych środków, konto jest obciążane bezpośrednio w momencie dokonania transakcji. Transakcji można dokonywać do wysokości środków zgromadzonych na koncie. 

Karta kredytowa funkcjonuje w oparciu o przyznaną przez bank linię kredytową, czyli dostępną kwotę kredytu. Środki skumulowane na rachunku kredytowym nie należą do posiadacza karty, lecz do banku. Posiadacz może płacić przy użyciu karty tylko do wysokości wartości linii kredytowej przyznanej przez bank, powyżej której nie może już wykonywać transakcji. Limit ten jest uzależniony m.in. od zdolności kredytowej posiadacza. Użytkownik musi w ciągu najczęściej 54 dni spłacić swoje zadłużenie, może wtedy liczyć na eliminację odsetek. 

Karta obciążeniowa jest podobna do kredytowej. Bank udziela posiadaczowi kredytu kupieckiego do wysokości jego comiesięcznych przychodów. Trzeba ją jednak spłacać częściej niż kartę kredytową, zazwyczaj co 30 dni. Transakcje obciążają rachunek kredytowy, a następnie w momencie spłaty rachunek osobisty posiadacza.

Karta przedpłacona (opłacona z góry) umożliwia dokonywanie płatności z wykorzystaniem środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku osobistym przypisanym tylko i wyłącznie do tej karty. Takie konto nie ma innych możliwości, jak np. płatność w Internecie. Rachunek karty przedpłaconej jest przypisany nie do posiadacza lecz do karty, więc posiadacz sam w sobie może być nieznany. 

Banki przy emitowaniu kart współpracują z organizacjami płatniczymi, których wybór wyznacza możliwości i zasięg kart. Organizacje te udzielają bankom bądź innym instytucjom licencji na emisję, pozostając jednocześnie właścicielem symbolu oraz wszystkich praw z nim związanych. 

Wśród transakcji bezgotówkowych w Polsce od 2015 r. dominują transakcje kartowe (wcześniej przeważało polecenie przelewu). W 2019 r. ich udział w liczbie dokonywanych transakcji osiągnął 64,48 proc.. Udział przelewów, malejący z roku na rok, wyniósł w 2019 r. 35,21 proc.

Polska na tle Europy

Tempo wzrostu liczby transakcji bezgotówkowych dokonywanych wszystkimi instrumentami płatniczymi w Polsce jest szybsze niż tempo wzrostu średniej dla krajów strefy Euro oraz całej UE. W 2019 r. Polska zajmowała 16. miejsce wśród państw UE pod względem liczby transakcji instrumentami płatniczymi na 1 mieszkańca.

Na jednego Polaka w 2019 r. przypadało 231 transakcji, co w porównaniu do średniej UE oraz średniej dla Strefy Euro (odpowiednio 305 oraz 286 transakcji) oznacza nadal stosunkowo niskie wykorzystywanie bezgotówkowych instrumentów płatniczych w naszym kraju. Na uwagę zasługuje jednak fakt, iż liczba transakcji bezgotówkowych instrumentami płatniczymi na mieszkańca wzrosła w 2019 r. w Polsce aż o 17,4 proc. w stosunku do roku 2018, podczas gdy w Strefie Euro oraz Unii Europejskiej wzrost ten wynosił odpowiednio 7,7 proc. oraz 8,3 proc.

W krajach Unii Europejskiej obserwuje się systematyczny spadek wskaźnika liczby placówek instytucji oferujących usługi płatnicze przypadających na 1 mln mieszkańców. 
Wśród wszystkich państw UE, Polska w 2019 r., z liczbą placówek oferujących usługi płatnicze wynoszącą 60 470 i wskaźnikiem 1 391 na 1 mln mieszkańców (przy średniej w UE na poziomie 439), zajmowała pierwsze miejsce (podobnie jak w poprzednich latach).

Liczba rachunków bankowych, umożliwiających dokonanie płatności, w Polsce systematycznie rośnie. W 2019 r., w porównaniu do 2018 r., liczba rachunków bieżących w złotych wzrosła o ponad 2,5 mln, co oznacza wzrost o 3,1 proc.

Z danych wynika, że poprzez stały przyrost liczby rachunków bankowych w Polsce ich liczba w przeliczeniu na jednego mieszkańca w 2014 r. po raz pierwszy była wyższa niż średnia liczba rachunków bankowych na jednego mieszkańca w UE i Strefie Euro. W roku 2019 liczba rachunków bankowych na jednego mieszkańca w Polsce wynosiła 2,0 i utrzymała przewagę nad średnimi dla Unii Europejskiej oraz Strefy Euro, których średnie w 2019 r. wynosiły 1,6 rachunku na mieszkańca. 

Według danych NBP, na koniec 2019 r. w Polsce dostępnych było 22 730 bankomatów, podczas gdy na koniec 2018 r. było ich 22 885. Oznacza to niewielki spadek liczby bankomatów o 155 sztuk, tj. o 0,7 proc. w stosunku do roku poprzedniego. 

W 2019 r. w Polsce na 1 mln mieszkańców przypadały 592 bankomaty. Polska, ze wskaźnikiem na poziomie 592 bankomatów na 1 mln mieszkańców, zajmowała 13. miejsce spośród wszystkich państw UE. 

Liczba urządzeń akceptujących elektroniczne instrumenty płatnicze kształtowała się na poziomie 906 564 szt. na koniec 2019 r., w porównaniu do 786 845 szt. na koniec 2018 r., co stanowiło wzrost aż o 15,2 proc.. Tym samym dystans pomiędzy Polską a innymi krajami Unii Europejskiej oraz krajami Strefy Euro zmniejszył się. Niemniej jednak liczba terminali na 1 mln mieszkańców w Polsce jest wciąż znacząco mniejsza niż średnia w UE czy Strefie Euro.

Według stanu na koniec 2019 r., w Polsce w obiegu było blisko 43 mln kart płatniczych i liczba ta wzrosła w porównaniu do 2019 r. o 1,7 mln kart, co stanowiło wzrost o 4,2 proc.. 
W 2019 r. wskaźnik wydanych kart płatniczych per capita (1,12) stawiał Polskę w końcówce państw Unii Europejskiej (24. miejsce na 28 krajów). W stosunku do 2018 r. Polska nie zmieniła miejsca w rankingu.

W porównaniu z krajami Unii Europejskiej, w Polsce w dalszym ciągu dokonywanych jest - za pomocą kart płatniczych - średnio mniej płatności, ale różnice w tym zakresie z roku na rok ulegają zmniejszeniu.