Biorąc pod uwagę dynamiczny proces metropolizacji, pojawia się wyzwanie, aby był on zgodny z zasadami rozwoju zrównoważonego. Obecnie rozwój wielkich miast powoduje nadmierny wzrost popytu na zasoby naturalne, zmniejszenie różnorodności biologicznej, zwiększenie presji na ekosystem oraz wzrost zużycia energii. Przeprowadzone badanie przez dr Agnieszkę Dembicką-Niemiec z Uniwersytetu Opolskiego miało na celu zidentyfikowanie kierunków rozwoju miast metropolitalnych w Polsce oraz określenie, czy zachodzące w nich zmiany są pożądane czy niepożądane w myśl koncepcji rozwoju zrównoważonego.
Poniższy artykuł to fragment publikacji pt. "Rozwój miast metropolitalnych Polski w kontekście rozwoju zrównoważonego", który ukazał się w czasopiśmie naukowym Uniwersytetu Łódzkiego „Konwersatorium Wiedzy o Mieście.”
IDENTYFIKACJA MIAST METROPOLITALNYCH W POLSCE
Analiza literatury przedmiotu dotyczącej zagadnienia metropolii wskazuje na różną identyfikację ośrodków (miast) pełniących funkcje metropolitalne, co jest wynikiem stosowania niejednakowych kryteriów stawianych metropoliom oraz używania do ich określania rozmaitych terminów.
Jednostki terytorialne ze względu na typ obszaru w Polsce identyfikuje się na podstawie kryteriów zawartych w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (2011). Zgodnie z dokumentem do 2030 r. ośrodki metropolitalne wyróżnia się ze względu na:
• wielkość (co najmniej 300 tys. mieszkańców),
• pełnienie istotnych funkcji o zasięgu co najmniej ponadregionalnym,
• pełnienie roli ośrodka ponadregionalnego, – istnienie wartościowych zespołów urbanistycznych.
Na podstawie wyszczególnionych we wspomnianym dokumencie kryteriów za ośrodki metropolitalne w Polsce uznaje się: Warszawę (metropolia stołeczna), Kraków, Gdańsk (Gdańsk – Gdynia), Wrocław, Poznań, Katowice (Konurbacja Śląska), Łódź, Szczecin, Bydgoszcz (Bydgoszcz – Toruń), Lublin.
Odmienną klasyfikację metropolii przedstawiają naukowcy i badacze obszarów miejskich. Przykładowo Ilnicki (2003) dokonał analizy funkcji metropolitalnych w Polsce i wyróżnił jedną metropolię kontynentalną oraz sześć ośrodków, które można zaliczyć do grona potencjalnych metropolii kontynentalnych (Poznań, Wrocław, Gdańsk, Kraków, Łódź i Katowice). Podobną klasyfikację ośrodków metropolitalnych przedstawili M. Smętkowski, B. Jałowiecki i G. Gorzelak. Na podstawie przeprowadzonych badań wyróżniają oni duże miasta, grupując je w trzy zbiory (Smętkowski, Jałowiecki, Gorzelak, 2009):
• ośrodki metropolitalne (Warszawa, Katowice, Kraków, Poznań, Trójmiasto, Wrocław i Łódź);
• ośrodki regionalne – klasa A (Lublin, Szczecin i Toruń);
• ośrodki regionalne – klasa B (Białystok, Bielsko-Biała, Bydgoszcz, Częstochowa, Kielce, Olsztyn i Rzeszów).
Z kolei Markowski oraz Marszał metropolie klasyfikują jako ponadregionalne (Warszawa), metropolie krajowe (Kraków, Trójmiasto, Wrocław, Poznań, Łódź) oraz miasta, które mają potencjał do bycia metropolią, takie jak: Szczecin, Lublin, Białystok, Rzeszów i aglomeracja bydgosko-toruńska (Markowski, Mar- szał, 2006).
Analiza różnych klasyfikacji metropolii w Polsce skłoniła do przeprowadzenia badania wśród siedmiu miast: Warszawy, Wrocławia, Katowic, Krakowa, Poznania, Łodzi i Gdańska, zaliczanych według wielu badaczy do miast metropolitalnych.
CEL I ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE BADAŃ
Celem badań było określenie poziomu rozwoju zrównoważonego miast metropolitalnych w Polsce w ramach podstawowych wymiarów tego zjawiska. W analizie uwzględniono trzy główne aspekty rozwoju zrównoważonego: społeczny (w tym zawarty został wymiar instytucjonalny), gospodarczy i środowiskowo-przestrzenny. Określono poziomy ich rozwoju z uwzględnieniem struktury cech, które je opisują. Zidentyfikowanie struk- tury cech pozwoliło na oszacowanie, w jakiej odległości od idealnej struktury tych cech są badane miasta. W przeprowadzonym badaniu użyto metody taksonomicznej zwanej metodą Michalskiego (2001). Pozwoliła ona na uporządkowanie badanych jednostek terytorialnych w sposób zhierarchizowany.
WYMIARY ROZWOJU ZRÓWNOWAŻONEGO MIAST METROPOLITALNYCH
Aby zbadać, czy miasta rozwijają się w sposób zrównoważony, dla każdego z nich wykonano analizę podobieństwa poziomów cech w ramach trzech wymiarów. Idea takiej prezentacji sprowadza się do tego, że na osiach wykresu radarowego odkłada się wartości miar podobieństwa dla odpowiednich wymiarów rozwoju zrównoważonego i w efekcie każdy wykres jest graficzną prezentacją analizowanego miasta, uwzględniającą rozważane wymiary. Im bardziej wartości na wykresie zbliżają się do 1, tym miasto lepiej rozwija się w danym wymiarze rozwoju zrównoważonego w relacji do pozostałych miast metropolitalnych. Rozwój miast w każdym z wymiarów został przedstawiony na wykresach radarowych (rys. 1).
Analizując dane zobrazowane na wykresie (rys. 1), można zauważyć, że jeśli kształty przybierają formę najbardziej zbliżoną do trójkąta równoramiennego, to znaczy, że miasto rozwija się bardziej równomiernie w ramach trzech wymiarów zrównoważonego rozwoju na tle pozostałych badanych jednostek.
Należy wziąć pod uwagę, że stan miasta zrównoważonego (idealnego) uznaje się za trudny do osiągnięcia i postrzega się go raczej w kategoriach odpowiedniej równowagi pomiędzy poszczególnymi elementami systemu miasta niż kojarzy z podtrzymywalnością rozwoju miasta, o której mowa w raporcie Nasza Wspólna Przyszłość (Grzelońska, Kolanowska, 1991). Niemniej jednak przeprowadzone badania wskazują na pewne tendencje oraz kierunki zmian i dają możliwość porównania miast metropolitalnych Polski.
Analiza wyników badań wskazuje, że miastem, którego poziom rozwoju jednego z wymiarów jest zbliżony do poziomu prezentowanego przez pozostałe wymiary, jest Warszawa. W badanej grupie miast metropolitalnych można zauważyć, że część z nich wyróżnia się silnym rozwojem w ramach wymiaru środowiskowo-przestrzennego (Gdańsk, Poznań). Pozostałe miasta charakteryzują się zróżnicowanymi poziomami rozwoju w ramach analizowanych wymiarów (Kraków, Katowice, Łódź, Wrocław, Warszawa).
Zmiany w osiąganych przez miasta poziomach rozwoju poszczególnych wymiarów miały różny charakter. Na uwagę zasługują Łódź oraz Katowice,
które charakteryzowały się niejednoznacznym kierunkiem zmian w ramach analizowanych wymiarów rozwoju zrównoważonego. W przypadku Łodzi, w pierwszych badanych momentach czasowych miasto było najbardziej zbliżone do obiektu wzorcowego w ramach wymiaru środowiskowego. W wymiarze społecznym natomiast zauważalna była tendencja niejednokierunkowa. W 2007 r. miasto poprawiło wartość miary z 0,64 na 0,66, w kolejnym roku wartość ta uległa zmniejszeniu (0,65), a w 2019 r. nastąpił widoczny wzrost (0,68). Jednak miasto charakteryzowało się największymi wartościami w wymiarze środowiskowo-przestrzennym z tendencją do ich zmniejszania. Łódź cechowała tym samym prawidłowość oddalania się od obiektu wzorcowego w przypadku wymiaru gospodarczego.
Kształtowanie się wartości miary podobieństwa poziomów cech do obiektu wzorcowego dla Katowic wskazuje na oddalanie się od wzorca w wymiarze społecznym i gospodarczym. Natomiast w wymiarze środowiskowo- -przestrzennym widoczna jest niewielka poprawa wartości miernika di (z 0,68 w 2002 r. na 0,69 w 2019 r.). Istotą jest zatem dynamika zmian w poszczególnych wymiarach, jak i osiągane poziomy rozwoju (poziom wartości cech opisujących dany wymiar). Metropolią, która wyróżniała się najmniejszymi zmianami w analizowanych latach i która równocześnie osiągała najwyższe miary poziomu rozwoju we wszystkich trzech wymiarach w 2019 r., był Wrocław. Z kolei największa dynamika zmian charakterystyczna była dla Krakowa. Współczynnik zmienności dla wszystkich wymiarów rozwoju zrównoważonego w badanym okresie wynosił 0,46, podczas gdy dla pozostałych miast zawierał się w przedziale 0,14–0,32.
Rysunek 1. Proporcjonalność wymiarów zrównoważonego rozwoju badanych miast
PODOBIEŃSTWO POZIOMU CECH ORAZ STRUKTURY CECH OPISUJĄCYCH BADANE JEDNOSTKI
Aby zobrazować tendencje zmian w badanych latach oraz ich poziomy rozwoju względem siebie, warto przedstawić zestawienie miast w rankingu (tab. 1).
Polskie miasta metropolitalne rozwijają się w sposób dynamiczny, co sprawia, że zajmują one różne pozycje w klasyfikacji miast w poszczególnych wymiarach rozwoju zrównoważonego. Biorąc pod uwagę zmiany w zakresie poziomów cech w wymiarze gospodarczym (tab. 1), miastem, które widocznie poprawiło swoją pozycję w rankingu, był Kraków (miejsce szóste w 2002 r.; miejsce drugie w 2007 r.; miejsce pierwsze w 2019 r.). Podobnie było w przypadku Gdańska, który w 2002 r. zajmował ostatnią pozycję w rankingu, jednak w badanych latach poprawiał swoje notowania i ostatecznie uplasował się na trzecim miejscu. Odwrotny trend charakteryzował Łódź, która w 2019 r. była miastem o najniższym poziomie rozwoju gospodarczego, podczas gdy w 2002 r. zajmowała drugie miejsce w rankingu. W przypadku wymiaru społecznego, wśród grupy badanych miast metropolitalnych występowały takie, które ostatecznie pogorszyły swoje pozycje w klasyfikacji (Katowice, Kraków), jak i te, które uplasowały się na wyższych miejscach (Gdańsk, Warszawa, Wrocław, Łódź). Jedynym miastem, które odnotowało stosunkowo niskie wartości w zakresie poziomów cech był Poznań, który w 2002 r. zajmował pierwsze miejsce w rankingu, a w 2019 r. już ostatnie. Zmiany pozycji miast w klasyfikacji w przypadku wymiaru środowiskowo- -przestrzennego były równie zróżnicowane, jak w wymiarze społecznym. Analiza danych wskazuje, że Kraków i Poznań nie zmieniły swojej pozycji, natomiast Gdańsk i Wrocław poprawiły swoje notowania w badanych latach. W przypadku pozostałych miast widoczny jest spadek pozycji w rankingu miast metropolitalnych (Warszawa, Łódź, Katowice). Zaskakuje zwłaszcza pozycja Krakowa, który przez wszystkie badane momenty czasowe zajmował pierwsze miejsce w rankingu i kojarzony jest z wysokim poziomem zanieczyszczenia powietrza. Zanieczyszczenie to rzeczywiście występuje i jakość powietrza w mieście nie należy do najlepszych, ale pozostałe wskaźniki charakteryzujące miasto są jednymi z wyższych, np. powierzchnia parków krajobrazowych w powierzchni gminy ogółem, powierzchnia obszarów prawnie chronionych w ha na 1000 mieszkańców. Dodatkowo Kraków cechuje jeden z niższych odsetków ścieków komunalnych i przemysłowych nieoczyszczanych w ogólnej ilości wytwarzanych ścieków.
Tabela 1. Ranking miast ze względu na podobieństwo poziomu cech do wzorca w ramach poszczególnych wymiarów rozwoju zrównoważonego
Zmiany w zakresie struktury cech były bardziej dynamiczne niż w przypadku miary poziomów cech. W celu zobrazowania różnic w tym zakresie przedstawiono miasta na wykresach radarowych dla poszczególnych wymiarów rozwoju zrównoważonego (rys. 2).
Polskie miasta metropolitalne charakteryzują się wysokim poziomem rozwoju w wymiarze gospodarczym oraz środowiskowo-przestrzennym, a niższym w wymiarze społecznym. Świadczą o tym osiągane przez miasta wartości miar syntetycznych. Biorąc pod uwagę poziom rozwoju badanych jednostek, stwierdza się, że miasta są do siebie zbliżone w zakresie osiąganych wartości. Inaczej wyniki otrzymywane są w odniesieniu do struktury cech opisujących te miasta, która jest zróżnicowana w każdym wymiarze rozwoju zrównoważonego i cechuje się większymi zmianami (rys. 2). Wykresy radarowe wskazują na największe różnice w strukturze cech w ramach wymiaru środowiskowo-przestrzennego. Oznacza to, że badane jednostki znacznie różnią się od siebie pod tym względem. Szczególnie niekorzystne wyniki mają Poznań oraz Łodzi, dla których odnotowano wyraźne oddalenie się od obiektu wzorcowego ich struktury cech. W zakresie pozostałych dwóch wymiarów rozwoju zrównoważonego widoczne są mniejsze różnice w prezentowanych przez miasta strukturach cech je opisujących.
Rysunek 2. Struktura oraz poziom wartości cech w poszczególnych wymiarach zrównoważonego rozwoju
WNIOSKI
Polskie miasta metropolitalne są jednostkami, w których koncentrują się inwestycje i nowoczesne działalności gospodarcze, napływa do nich głównie ludność z najbliższego regionu (wyjątek stanowi Warszawa) (Węcławowicz, Łotocka, Baucz, 2010). Charakteryzują się wyższym poziomem życia niż w pozostałych dużych miastach Polski, co sprawia, że zwiększa się zróżnicowanie społeczno-przestrzenne w miastach i na obszarach metropolitalnych. Równocześnie w miastach metropolitalnych występują problemy społeczne – w przestrzeni miast pojawiają się enklawy nędzy, będące następstwem nie tylko bezrobocia, ale również niskich kwalifikacji i marginalizacji na rynku pracy.
Proces globalizacji gospodarki miast powoduje, że niektóre grupy zawodowe nie mogą rywalizować o dobrze płatne miejsca pracy. Dodatkowo przekształcenia własnościowe oraz prywatyzacja i brak subsydiowania gospodarki mieszkaniowej skutkują silną segregacją mieszkaniową w przestrzeni miasta według kryterium majątkowego ludności (Węcławowicz, Łotocka, Baucz, 2010). Ponadto wpływ na różny poziom rozwoju miast metropolitalnych mają czynniki endo- i egzogeniczne (wielkości, funkcjonalności, przynależności do danego obszaru) (Korenik, Korenik, 2017) oraz polityka miejska prowadzona w miastach, jak i polityka państwa prowadzona wobec miast. Istotne jest uwzględnienie w tej kwestii wytycznych UE i realizacja 17 celów rozwoju zrównoważonego lub priorytetów strategii na rzecz trwałego rozwoju „Europa 2020” (Komunikat Komisji Europa 2020, 2010).
Zatem pojawia się pytanie, jakie są efekty realizowanych działań i polityk miast metropolitalnych w odniesieniu do założeń koncepcji zrównoważonego rozwoju?
Porównanie tych jednostek wydaje się trudne w oparciu jedynie o wskaźniki opisujące poszczególne wymiary rozwoju zrównoważonego. Podjęto zatem próbę przedstawienia ich poziomów rozwoju z wykorzystaniem metody taksonomicznej i w oparciu o hipotetyczną jednostkę wzorcową, stworzoną na podstawie najlepszych miar charakteryzujących badane jednostki. Poziomy rozwoju miast metropolitalnych w badanych momentach czasowych są bardzo zbliżone i wskazują na ich podobieństwo w poszczególnych wymiarach. Jednak dostrzec można pewne różnice, analizując również strukturę cech opisujących poszczególne miasta.
Obszary silnie zurbanizowane, do których należą miasta metropolitalne, mają kluczowe znaczenie dla realizacji polityki zrównoważonego rozwoju kraju oraz UE. Metropolie stanowią znaczący motor napędowy gospodarki, tworzą miejsce spotkań kultury, kreatywności oraz innowacji, są także centrami usług świadczonych dla społeczności miasta, a także obszarów je otaczających. Z uwagi na wysoką gęstość zaludnienia na ich terenie szczególnie wzrasta ryzyko występowania zagrożenia życia i zdrowia mieszkańców w dużej skali. Katastrofy transportowe bądź ekologiczne, zagrożenia epidemiologiczne i inne dotykają od razu dużej liczby mieszkańców na gęsto zabudowanym obszarze. Miasta posiadają znaczący potencjał w zakresie oszczędności energii i przekształceń w kierunku gospodarki niskoemisyjnej. Ośrodki metropolitalne dysponują szerokim wachlarzem usług, mogących spełniać potrzeby mieszkańców, ale równocześnie są miejscami koncentracji takich problemów, jak bezrobocie, segregacja i ubóstwo.
Polskie miasta metropolitalne są zróżnicowane pod względem wielkości, możliwości i różnego typu uwarunkowań rozwoju, a tym samym ich sposoby na realizowanie zrównoważonego rozwoju są odmienne. Znaczenie mają takie czynniki, jak prowadzona wewnętrzna polityka miasta, wyznaczone cele rozwojowe i możliwości reagowania na występujące problemy i zgłaszane potrzeby. Analiza wybranych momentów czasowych wskazuje na znaczną dynamikę zmian zachodzących w Poznaniu oraz Katowicach. Z tym że Poznań, na tle pozostałych badanych miast, charakteryzuje się zmianami niekorzystnymi – osiągnięte wartości przedstawianych miar są dalekie od wzorcowych. Natomiast w przypadku Katowic trend jest odmienny i wskazuje na pożądany charakter zachodzących przeobrażeń. Warszawa jest miastem dominującym zwłaszcza w wymiarze społecznym, w wymiarze gospodarczym prym wiodą Wrocław oraz Kraków, zaś w wymiarze środowiskowo-przestrzennym Kraków.
Agnieszka Dembicka-Niemiec
Uniwersytet Opolski, Wydział Ekonomiczny, Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej
Jest to fragment artykułu pt. Rozwój miast metropolitalnych Polski w kontekście rozwoju zrównoważonego, który ukazał się w czasopiśmie naukowym Uniwersytetu Łódzkiego „Konwersatorium Wiedzy o Mieście.”
Jego pełna wersja zawiera opis metodologii zastosowanej przy wykonywaniu badań oraz wstęp dotyczący koncepcji zrównoważonego rozwoju.
Pełny tekst dostępny jest pod tym linkiem: https://bit.ly/2Xq1YBI
Artykuł powstał przy współpracy z Wydawnictwem Uniwersytetu Łódzkiego.
Kontakt: lukasz.orzechowski@uni.lodz.pl