Głęboka i wieloaspektowa degradacja przestrzeni miejskiej może zostać odwrócona jedynie dzięki kompleksowej interwencji, obejmującej działania prowadzone na wszystkich płaszczyznach zjawisk kryzysowych, utożsamianej z rewitalizacją - przypomina dr Katarzyna Olbińska z Uniwersytetu Łódzkiego. Poniżej część druga jej artykułu na ten temat.
1. Praktyka delimitacji obszarów zdegradowanych
1.2. Dobre praktyki na przykładzie Szczecina
W przypadku Szczecina jako wprowadzenie i rozszerzenie właściwej diagnozy przeprowadzono analizę sytuacji miasta jako całości. Szczególna wartość tych analiz wynika z faktu ukazania sytuacji miasta w kontekście innych miast do niego podobnych. W Szczecinie analiza ta została wykonana na tle 7 innych dużych miast w Polsce (Bydgoszcz, Gdańsk, Katowice, Lublin, Łódź, Poznań i Wrocław) oraz na tle średniej dla Polski. Przeprowadzone analizy przybierają charakter dynamiczny, co umożliwia śledzenie trendów zmian badanych zjawisk, również w perspektywie długoterminowej. W Szczecinie analizą objęto trendy demograficzne – zjawisko depopulacji i jego przyczyny – migracje wewnętrzne i ruch naturalny ludności, a także jego konsekwencje – starzenie się społeczeństwa i wzrost obciążenia demograficznego. W następnej kolejności omówiono zjawisko bezrobocia, jego przyczyny i przejawy. W sferze społecznej rozpatrzono ponadto problematykę przestępczości, korzystania ze świadczeń pomocy społecznej oraz aktywności społecznej Szerokie analizy przeprowadzono również w sferze gospodarczej i środowiskowej. Analizą objęto m.in. poziom wynagrodzeń i przedsiębiorczości, problemy związane z trwałością działalności przedsiębiorstw oraz atrakcyjność inwestycyjną miasta Analizie poddano również sferę techniczną i funkcjonalno-przestrzenną – tę część wyróżnia szerokie omówienie dostępności usług publicznych.
Opisane podejście tworzy warunki rozpoznania nie tylko problemów, ale także mocnych stron miasta oraz, przede wszystkim, potencjalnych skutków i zagrożeń wynikających ze zidentyfikowanych problemów. Tak przeprowadzona diagnoza sytuacji miasta jako całości stanowi wartościowe wprowadzenie do rozpoznawania skali degradacji poszczególnych obszarów, zwłaszcza jeżeli, tak jak w tym przypadku, obejmuje również rozpoznanie konsekwencji obserwowanych zmian oraz próby objaśnienia ich przyczyn.
Dodatkowym atutem przeprowadzonych w Szczecinie diagnoz jest wykorzystanie zróżnicowanych źródeł danych i metod analitycznych.
Oprócz metod o charakterze ilościowym, zastosowano również metodę ustrukturyzowanych wywiadów pogłębionych z ekspertami z zakresu spraw społecznych, rozwoju lokalnego i regionalnego, ekonomii, gospodarki nieruchomościami, badań przestępczości miejskiej oraz z liderami społecznymi. Dodatkowe informacje zebrano także dzięki przeprowadzeniu wizji lokalnej.
Diagnozy przestrzennego rozkładu zjawisk kryzysowych zarówno w Szczecinie miały zdecydowanie charakter wieloaspektowy. Prowadzono je w podziale na osiedla. Dla tak wydzielonych jednostek analitycznych na potrzeby przeprowadzenia delimitacji obszarów zdegradowanych w programie rewitalizacji zastosowano 32 wskaźniki analityczne. Uzyskane wartości wskaźników dla osiedli porównywano z wartością referencyjną dla miasta. W związku z potrzebą identyfikacji obszarów charakteryzujących się koncentracją negatywnych zjawisk społecznych, do łącznej oceny sytuacji społecznej posłużono się ważonym sumarycznym wskaźnikiem degradacji (Rysunek 2a), obliczonym na podstawie wartości wszystkich wskaźników sfery społecznej. Podstawą wyłonienia obszarów zdegradowanych było nakładanie się stwierdzonego przy pomocy wskaźnika sumarycznego kryzysu społecznego na kryzys w co najmniej jednej z pozostałych sfer (gospodarczej, przestrzenno-funkcjonalnej technicznej i środowiskowej).
Na podstawie opisanej procedury stan wieloaspektowej degradacji został zidentyfikowany na terenie 16 osiedli (Rysunek 2b).
Wszystkie spośród osiedli wykazujących nasilenie zjawisk kryzysowych w sferze społecznej (oznaczone odcieniami czerwieni na Rysunku 2a) wykazały kryzys również poza tą sferą i, tym samym, zostały zaliczone do obszaru zdegradowanego, którego łączna powierzchnia wynosi 11 209 ha (37,29% powierzchni miasta), a populacja liczy 164 333 osoby (44,46% mieszkańców miasta). Wskaźnik sumaryczny przyjmował najwyższe wartości dla osiedli oznaczonych kolorem ciemnoczerwonym na Rysunku 2a. W połączeniu z identyfikacją zjawisk kryzysowych występujących poza sferą społeczną te trzy osiedla za wybrano jako obszar rewitalizacji. Ostatecznie powierzchnia tego obszaru wynosi 313 ha. Tym samym dzięki ograniczeniu interwencji do obszarów znajdujących się w najgorszej sytuacji, zmniejszono ryzyko niskiej koncentracji działań podejmowanych w ramach rewitalizacji i zwiększono prawdopodobieństwo osiągnięcia efektów synergicznych.
1.3. Przykłady złych praktyk w zakresie delimitacji obszarów zdegradowanych – Łódź
Jednym z podstawowych zagrożeń pojawiającym się na etapie planowania procesu rewitalizacji jest niewykorzystanie do wyznaczenia obszaru rzetelnej diagnozy przestrzennego rozkładu zjawisk kryzysowych w mieście.
Taka sytuacja została zidentyfikowana m.in. w Łodzi. Granice obszaru rewitalizacji, po raz pierwszy określone zostały w Założeniach Programu Rewitalizacji Łodzi 2020+, jednak ich wyznaczenie nie wynikało z gruntownej, wieloaspektowej analizy rozkładu przestrzennego zjawisk kryzysowych w mieście, ani z kompleksowej analizy potencjału obszaru zdegradowanego [Analiza zagrożeń dla procesu rewitalizacji…, 2015, s. 3].
We wspomnianym dokumencie uznano, że kryzys na obszarze określonym mianem Strefy Wielkomiejskiej „jest widoczny gołym okiem” [Lokalny Program…, 2015, s. 10].
Brak diagnoz uzasadniono natomiast dużymi rozmiarami tej strefy, które miały powodować, że odpowiednio obszerny program badań społecznych, gospodarczych i przestrzennych musiałby być przedsięwzięciem wieloletnim. Zjawiskiem kryzysogennym, które stanowiło podstawę wskazania tego obszaru była degradacja zabudowy.
Za drugi poważny problem centrum Łodzi uznano dużą koncentrację problemów społecznych, ze szczególną skalą zjawiska dziedziczenia ubóstwa. W kontekście rozmieszczenia przestrzennego tego zjawiska powoływano się na badania dotyczące kształtowania się problemu enklaw biedy w mieście [Warzywoda-Kruszyńska, Jankowski, 2013]. Jednak już pobieżna analiza ustaleń dotyczących rozmieszczenia „enklaw biedy” na obszarze Łodzi dokonanych we wskazanej publikacji (Rysunek 4a) i obszaru wyznaczonego jako zdegradowany (Rysunek 4b) ujawnia wyraźny rozdźwięk pomiędzy tymi ustaleniami. Na fioletowo zaznaczony został obszar największej koncentracji miejsc zamieszkania osób korzystających z zasiłków celowych. Obszar ten został jedynie częściowo uwzględniony jako obszar rewitalizacji.
Niemiej jednak oficjalnie właśnie te zjawiska przyjęto jako podstawę wytyczenia zasięgu obszaru rewitalizacji w Łodzi.
Takie podejście uzasadniono potrzebą bezzwłocznej poprawy stanu Strefy Wielkomiejskiej w Łodzi [Analiza zagrożeń dla procesu rewitalizacji…, 2015, s. 3]. Wyznaczenie obszaru zostało dokonane faktycznie na podstawie innych przesłanek niż diagnoza. Identyfikacja potrzeby rewitalizacji strefy wielkomiejskiej nastąpiła zdecydowanie wcześniej – w Strategii przestrzennego rozwoju Łodzi 2020+ przyjętej w 2013 roku. Przy czym, również na gruncie tego dokumentu, nie prowadzono analiz przestrzennego rozkładu zjawisk kryzysowych, które mogłyby umotywować potrzebę podjęcia procesu rewitalizacji właśnie tego obszaru. Tak, jak wskazano w założeniach do programu rewitalizacji, decyzję o wyborze obszaru podjęto arbitralnie, przy założeniu, że fakt degradacji tego obszaru jest ewidentny i nie wymaga udokumentowania poza dowodami odnoszącymi się do sfery przestrzennej.
Jak zauważyli eksperci z Instytutu Rozwoju Miast, mimo, że podjęta decyzja jest w tym przypadku zgodna ze strategicznymi celami miasta, może skutkować pominięciem miejsc o większej koncentracji zjawisk kryzysowych, niż wyznaczony obszar. Brak oparcia decyzji na przestrzennej, wieloaspektowej diagnozie sytuacji w mieście ogranicza możliwości odpowiadania na argumenty interesariuszy kwestionujących przebieg wyznaczonych granic obszaru [Tamże s. 4].
Takie głosy rzeczywiście były dość silnie akcentowane w trakcie konsultacji społecznych uchwały dotyczącej wyznaczenia obszarów zdegradowanych i obszaru rewitalizacji. W odpowiedzi na te zarzuty, przeprowadzono diagnozy, które jednak nie zostały załączone do tekstu uchwały wyznaczającej obszar zdegradowany [Uchwała Nr XXV/589/16, 2016], ale stały się załącznikiem do procedowanego w tym samym czasie dokumentu „Polityka społeczna 2020+”. Według deklaracji diagnozą został objęty obszar całego miasta, jednak materiały, do których następuje odwołanie są nieprecyzyjne. Mapy zawarte w dokumencie „Polityka społeczna 2020+” mogą prezentować nieprecyzyjny obraz zjawisk, takich jak bezrobocie (2/2 wskaźniki), ubóstwo (5/7 wskaźników), przestępczość (5/5 wskaźników) czy niewystarczający poziom uczestnictwa w życiu publicznym i kulturalnym (1/2 wskaźniki). Łącznie wątpliwości budzi 13 spośród wykorzystanych 20 wskaźników.
Wątpliwości wynikają z zastosowanego sposobu prezentacji – miary te zostały uwzględnione w ujęciu bezwzględnym (jako liczba osób lub liczba przypadków), bez odniesienia do populacji danego obszaru. Naturalne jest, że najwyższe wskaźniki bezwzględne notowane są na obszarach najsilniej zaludnionych. Mapy nie zawierają ponadto opisu miar jednostek, jakie zostały na nich zobrazowane. Jednak na podstawie samego opisu zastosowanej skali można przypuszczać, że mamy do czynienia z miarami bezwzględnymi.
Przykładowo dla zjawiska rozkład i ilość zasiłków okresowych – skala obejmuje wartości od 1 do 192, liczba interwencji policji – skala obejmuje wartości od 227 do 1252, rozmieszczenie i liczba firm, prowadzących działalność gospodarczą – skala obejmuje wartości od 1 do 1384.Wykorzystane wskaźniki względne – ilość zasiłków okresowych na 100 mieszkańców i ilość zasiłków na dożywianie na 100 mieszkańców – obrazują kumulację problemów, jednak, można by wyłonić na ich podstawie zdecydowanie mniejszy obszar lub rozłączne obszary z wyłączeniem terenów o mniejszym nasileniu negatywnych zjawisk. Podobnie wygląda sytuacja w przypadku wskaźników niskiego poziomu edukacji czy kapitału społecznego. W tym dokumencie nie zastosowano żadnego podsumowania, nie wyznaczono, ani nie zaprezentowano wskaźnika skumulowanego, obrazującego łączne natężenie zjawisk kryzysowych.
W uzasadnieniu do uchwały w sprawie wyznaczenia obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji miasta Łodzi następuje odwołanie do map zawartych w dokumencie Polityki Społecznej 2020+ oraz metodologii inspirowanej brytyjskim indeksem deprywacji (Index of Multiple Deprivation). Opis metodologii sugeruje wyznaczanie wskaźnika skumulowanego dla sfery społecznej. Poszczególnym zjawiskom przypisane zostały wagi procentowe, np. bezrobociu – waga 30%, ubóstwu – waga 35% czy przestępczości – 10%. Jednak wyników kalkulacji takiego wskaźnika nie zaprezentowano ani w postaci opisowej, ani graficznej w żadnym z omawianych dokumentów.
Mapy odnoszące się do sfery gospodarczej powielają opisane błędy związane z zastosowaniem wskaźników bezwzględnych. Ponadto zapisy programu rewitalizacji wskazują, iż negatywne zjawiska gospodarcze zdiagnozowano jako występujące tylko w niektórych częściach obszaru rewitalizacji i nie wykazują one nasilenia krytycznego, a także, że na obszarze rewitalizacji obserwowany jest wysoki lub bardzo wysoki stopień przedsiębiorczości w porównaniu z innymi częściami miasta [Program Rewitalizacji Łodzi…, 2018, s. 37].
W sferze technicznej – chociażby pod względem zużycia budynków mieszkalnych – koncentracja problemów o podobnym natężeniu jest obserwowana na różnych obszarach w Łodzi, także poza strefą wielkomiejską.
Tak przeprowadzona diagnoza nie potwierdza w sposób wiarygodny kumulacji problemów społecznych i nakładania się na nie problemów gospodarczych i przestrzennych czy środowiskowych uprawniających do wskazania właśnie tego obszaru. Tym samym diagnoza nie uzasadnia jednoznacznie wyboru obszaru.
Problem braku rzetelnej diagnozy starano się następnie ograniczyć na poziomie diagnozy pogłębionej obszaru rewitalizacji. Diagnoza pogłębiona zawiera ponowne odwołanie do uzasadnienia wyznaczenia obszaru rewitalizacji. Potwierdza ona występowanie na obszarze rewitalizacji nasilenia zjawisk bezrobocia, ubóstwa, niskich wyników kształcenia i obniżonego uczestnictwa w życiu publicznym. Jednak tą diagnozą objęty został jedynie wycinek obszaru całego miasta. Takie podejście prowadzi co prawda do potwierdzenia występowania problemów. Ale nie umożliwia stwierdzenia, że poza wskazanym obszarem nie występują w mieście inne miejsca kumulacji negatywnych zjawisk, również takie, dla których nasilenie kryzysu może być większe niż na obszarze objętym analizą. Ponadto diagnozy pogłębione przeprowadzone w Łodzi są w znacznej mierze trudne do interpretacji. Zostały one zaprezentowane w formie graficznej, nie uwzględniono w nich podziału na obszary plasujące się powyżej i poniżej średniej dla miasta. Nie wyznaczono wskaźnika skumulowanego, umożliwiającego integrację różnych symptomów kryzysu. Ocenę poprawności przeprowadzenia diagnoz utrudnia ponadto zróżnicowane podejście do prezentacji danych: w postaci heksagonów lub poziomów zjawiska w podziale na obszary o zróżnicowanym zasięgu.
W toku rozważań wykazano, że wybór obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji w Łodzi miał charakter decyzji arbitralnej, a przeprowadzone diagnozy miały jedynie na celu umotywowanie i usankcjonowanie dokonanego wyboru.
Wyraźną słabością przeprowadzonych diagnoz jest również ich niska jakość. Jest to typowy przykład celowego doboru – poszukiwania danych, uzasadniających określone decyzje władz (policy based evidence).
Zaskakujące jest, ze zarówno w tym przypadku ewidentnie zastosowano rozwiązania sugerujące unikanie przeprowadzenia rzetelnych diagnoz. Naturalnym jest, że władze lokalne oraz mieszkańcy dysponują swoistą wiedzą o mieście i potencjalnych obszarach cieszących się „złą sławą”. Jednak jeżeli te przekonania są spójne z rzeczywistością, rzetelne diagnozy powinny je tylko potwierdzić. Jeżeli natomiast stanowią tylko negatywne stereotypy, tym bardziej korzystne będzie przeprowadzenie rzetelnych diagnoz. Będzie to służyło nie tylko przełamaniu tych stereotypów, ale rozpoznaniu obszarów, na których następuje realna kumulacja zjawisk kryzysowych. Diagnozy przestrzennego rozkładu zjawisk kryzysowych służą właśnie temu, aby właściwie zaadresować interwencję publiczną i nie prowadzić jej na terenach, które jej nie potrzebują oraz nie pomijać obszarów będących w najgorszej sytuacji kosztem innych, bardziej atrakcyjnych, pełniących funkcje reprezentacyjne czy łatwiejszych do przekształcenia.
Podsumowanie
Proces rewitalizacji stanowi reakcję na degradację określonych obszarów miejskich przybierającą znamiona głębokiego i wieloaspektowego kryzysu miejskiego. Zjawiska obserwowane na obszarach pogrążonych w kryzysie przybierają charakter spirali degradacji. Negatywne efekty obserwowane w sferze społecznej, gospodarczej, środowiskowej i materialnej nakładają się na siebie i wzmacniają.
Rewitalizacja, jako interwencja kompleksowa powinna być adresowana do obszarów pogrążonych w najgłębszym kryzysie. Ich identyfikacja wymaga przeprowadzenia pogłębionego audytu miejskiego, ukazującego przestrzenne zróżnicowanie zjawisk, stanowiących symptomy kryzysu.
Diagnoza na potrzeby delimitacji obszarów zdegradowanych i wyboru obszarów objętych interwencją jest jednym z najważniejszych etapów planowania procesu rewitalizacji. Poprawność i rzetelność tych diagnoz ma kluczowe znaczenie dla określenia zakresu przestrzennego planowanych następnie działań. Jedynie w taki sposób możliwa jest wiarygodna ocena stanu poszczególnych obszarów w mieście pod względem występowania zjawisk kryzysowych. Diagnozy dostarczają szerokiej wiedzy na temat sytuacji miasta i poszczególnych jego części. Obecnie w polskich miastach tego typu diagnozy prowadzone są głównie na potrzeby planowania procesu rewitalizacji, jednak doświadczenia zagraniczne wskazują, że powinny one stanowić integralny element systemu zarządzania. W ramach podejścia opartego na dowodach (evidence-based policy) polityka rozwoju oraz poszczególne polityki sektorowe powinny opierać się rozległych i rzetelnych analizach, prowadzonych w sposób systematyczny.
Znajduje to odzwierciedlenie w postulacie wprowadzenia systemu audytu miejskiego, który stanowiłby narzędzie systematycznego zbierania danych na potrzeby zarządzania i kształtowania polityki miejskiej. Potrzeba przygotowania programów rewitalizacji miała w zamyśle ekspertów z Instytutu Rozwoju Miast stanowić impuls do stworzenia takich systemów. Nie do końca się to powiodło, jednak w niektórych miastach podejmowane są próby tworzenia takich narzędzi.
Jak wykazano, jedynie rzetelne diagnozy i obserwacja zmian w ujęciu dynamicznym umożliwiają rozpoznanie obszarów wymagających rewitalizacji. Wybór obszarów rewitalizacji w inny sposób powoduje, że procesem tym mogą zostać objęte tereny, które takiej interwencji nie potrzebują i jednocześnie pominięte tereny wykazujące głęboki stan kryzysowy, których sytuacja będzie dalej sukcesywnie się pogarszać. Rzeczywiste diagnozy warunkują zatem właściwe „zaadresowanie” interwencji, ich brak odbiera sens prowadzeniu dalszych działań.
Przeprowadzone badania wskazują na to, że wprowadzenie ustawy o rewitalizacji przyczyniło się do podniesienia jakości diagnoz służących delimitacji obszarów zdegradowanych w badanych miastach w porównaniu do okresu programowania 2007-2013 (por. Olbińska 2014). Pomimo tego wśród jedenastu największych miast w Polsce można znaleźć zarówno przykłady dobrych praktyk w tym zakresie, jak i przykłady ewidentnych błędów czy uchylania się od prowadzenia rzetelnych diagnoz.
Każdy z opisanych przypadków może stanowić ważne doświadczenie, cenne zwłaszcza w perspektywie najbliższych lat. Ważność uchwalonych z wykorzystaniem ścieżki pozaustawowej programów dobiegnie końca w 2023 roku i większość miast w Polsce aspirujących do kontynuowania rozpoczętych działań rewitalizacyjnych stanie przed koniecznością przygotowania GPR-ów. Według danych Instytutu Rozwoju Miast i Regionów wśród gmin miejskich i miejsko-wiejskich posiadających pozytywnie zweryfikowane programy rewitalizacji 76% skorzystało właśnie z rozwiązań pozaustawowych (Jarczewski, Kułaczkowska, 2019, s. 17). Oznacza to, że przed koniecznością uchwalenia GPR-u od 2023 roku może stanąć ponad ¾ gmin w Polsce.
Przykłady dobrych praktyk dowodzą, że doskonalenie i podnoszenie jakości diagnoz i, tym samym wyznaczanie obszarów zdegradowanych na podstawie rzetelnego rozpoznania sytuacji kryzysowej w przestrzeni miejskiej jest możliwe. Otwiera to drogę do prowadzenia procesu rewitalizacji, ale także polityki rozwoju lokalnego opartej na dowodach.
Niestety nadal jest to wyzwaniem. Przykłady złych praktyk dowodzą, że niekiedy władze lokalne nadal podejmują próby obchodzenia norm prawnych i wytycznych wynikających z literatury przedmiotu i prowadzenia diagnoz, które mają uzasadnić rewitalizację obszarów wytypowanych w inny sposób (policy based evidence), choćby na podstawie powszechnych przekonań lub bieżących potrzeb inwestycyjnych.
Przykład Łodzi wskazuje jednak, że coraz częściej społeczność lokalna wyraża sprzeciw wobec takich praktyk. Dowodzi to rosnącej świadomości społecznej i wzrastających oczekiwań wobec władz lokalnych, zobowiązanych do prowadzenia procesu rewitalizacji opartego na aktualnych, wiarygodnych i rzetelnych diagnozach.
Literatura:
1. Analiza zagrożeń dla procesu rewitalizacji. Raport (2015) IRM, Dyspersja badania społeczne i ewaluacyjne, Krajowe Centrum wiedzy o rewitalizacji.
2. Instytut Rozwoju Miast (2013) Rewitalizacja obszarów zdegradowanych w miastach – propozycje zmian prawnych Część II Propozycje zapisów Krajowej Polityki Miejskiej w zakresie rewitalizacji, które mogą być realizowane w okresie programowania polityki spójności 2014-2020, Kraków.
3. Jarczewski W., Jeżak J. (red.) (2010) System monitorowania rewitalizacji, Rewitalizacja miast polskich, Tom 10, Instytut Rozwoju Miast, Kraków.
4. Jarczewski W., Kułaczkowska A. (red.) (2019) Raport o stanie polskich miast. Rewitalizacja,Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Warszawa – Kraków.
5. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary wiejskie (2010) Ministerstwo Rozwoju Regionalnego.
6. Olbińska K. (2014) Określanie zasięgu procesów transformacji w przestrzeni miast, Zarządzanie i Finanse nr 4, s. 323-341.
7. Olbińska K. (2020), Planowanie procesów rewitalizacji miast. Teoria a praktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
8. Przywojska J. (2016) Rewitalizacja miast. Aspekt społeczny, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
9. Towards more knowledge-based policy and practice in education and training (2007) Commission staff working document, SEC 1098, Bruksela.
10. Ustawa o rewitalizacji - praktyczny komentarz (2016) Ministerstwo Infrastruktury i Budownictwa, Departament Polityki Przestrzennej, Warszawa.
11. Warzywoda-Kruszyńska W., Jankowski B. (2013) Ciągłość i zmiana w łódzkich enklawach biedy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Akty prawne:
1. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, Dz.U. 2020 poz. 713 z późn. zm.
2. Ustawa z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji, Dz.U. 2020 poz. 802 z późn. zm.
3. Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego z dnia 9 czerwca 2010 r. w sprawie udzielania pomocy na rewitalizację w ramach regionalnych programów operacyjnych, Dz. U. 2014 poz. 1736 z późn. zm.,
4. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1828/2006 z dnia 8 grudnia 2006 r. ustanawiające szczegółowe zasady wykonania rozporządzenia Rady (WE) nr 1083/2006 ustanawiającego przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności oraz rozporządzenia (WE) nr 1080/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego.
Dokumenty (w kolejności alfabetycznej wg miast):
1. Program Rewitalizacji Łodzi 2026+, Gminny Program Rewitalizacji, przyjęty Uchwałą nr LXXIII/1980/18 Rady Miejskiej w Łodzi z dnia 5 lipca 2018 r.
2. Uchwała Nr XXV/589/16 Rady Miejskiej w Łodzi z dnia 10 lutego 2016 r. w sprawie wyznaczenia obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji miasta Łodzi.
3. Polityka społeczna 2020+ dla miasta Łodzi – Strategia rozwiązywania problemów społecznych przyjęta Uchwałą nr XXIV/570/16 Rady Miejskiej w Łodzi z dnia 3 lutego 2016 r.
4. Metodologia delimitacji obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji, Łódź, 1.02.2016 r.
5. Raport z konsultacji społecznych dotyczących priorytetowych projektów rewitalizacji obszarowej centrum Łodzi na lata 2014–2020+, (projekty 9–20), Łódź 2015.
6. Raport z konsultacji społecznych dotyczących projektu uchwały Rady Miejskiej w Łodzi w sprawie wyznaczenia obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji miasta Łodzi, Łódź 2016
7. Raport z konsultacji społecznych dotyczących projektu Gminnego Programu Rewitalizacji Łodzi 2026+, Łódź 2016.
8. Raport z konsultacji społecznych dotyczących zmiany Gminnego Programu Rewitalizacji miasta Łodzi, Łódź 2018.
9. Opracowanie i przeprowadzenie programu partycypacji społecznej w procesie rewitalizacji centrum Łodzi, Program partycypacji społecznej, Raport końcowy, Łódź 2016.
10. Lokalny Program Rewitalizacji Łodzi 2020+, Założenia, Łódź 2015.
11. Lokalny Program Rewitalizacji dla Miasta Szczecin, przyjęty Uchwałą nr XXXVII/1098/18 Rady Miasta Szczecin z dnia 30 stycznia 2018 r.
dr Katarzyna Olbińska