NIST przedstawił raport „Od dróg do wspólnot. Ewolucja, praktyka i kierunki zmian funduszu sołeckiego w Polsce (2010–2024)” opisujący transformację funduszu sołeckiego. Jak wynika z opublikowanych danych fundusz funkcjonuje obecnie w 69 proc. wszystkich uprawnionych jednostek. W sumie liczba gmin korzystających z tego instrumentu wzrosła z 994 w 2010 r. do blisko 1500 w 2024 r., a wartość wydatków – z 274 do 852 mln zł.

„Choć fundusz stanowi przeciętnie mniej niż 1 proc. wydatków gmin, jego znaczenie społeczne i organizacyjne jest znacznie większe. Wydatki ewoluowały od inwestycji infrastrukturalnych (drogi, oświetlenie, wodociągi) ku projektom społecznym, kulturalnym i integracyjnym – w 2024 r. po raz pierwszy wydatki na kulturę przewyższyły te na transport” – wskazano w raporcie.

W opracowaniu zaznaczono również, że fundusz sołecki coraz częściej postrzegany jest nie tylko jako narzędzie bieżącego wspierania oddolnych inicjatyw społecznych, ale także jako lokalny mini budżet rozwojowy. 

„Oznacza to, że ewoluuje on w kierunku instrumentu wspierającego trwałe zmiany w zakresie rozwoju infrastruktury oraz poprawy jakości życia w sołectwach, wzmacniając także lokalną decyzyjność i zaangażowanie mieszkańców w planowanie wydatków publicznych” – podkreślono.

W raporcie wskazano także na wyraźne różnice regionalne dotyczące wydatkowania środków pochodzących z funduszu, które są odzwierciedleniem m.in. historycznych uwarunkowań oraz lokalnych wzorców kultury obywatelskiej. 

„W Polsce Wschodniej fundusz zachowuje głównie charakter inwestycyjny, podczas gdy w Polsce Centralnej oraz Zachodniej coraz częściej służy budowaniu kapitału społecznego i wspólnotowej tożsamości” – wskazano. 

Według autorów raportu w przypadku funduszu sołeckiego działa efekt sąsiedztwa polegający na grupowaniu się gmin korzystających i niekorzystających z tego instrumentu. Według NIST gminy obserwują rozwiązania wdrażane w otoczeniu i dostosowują do nich własne decyzje, „zwłaszcza w warunkach niepewności co do efektów czy kosztów wdrożenia nowych instrumentów”. 

„Decyzja o wyodrębnieniu funduszu ma zatem charakter nie tylko administracyjny, ale również polityczny i kulturowy. W gminach o silnych strukturach społecznych, aktywnych liderach i sprzyjającym nastawieniu władz lokalnych fundusz pełni funkcję rozwojową i wspólnotową. W gminach słabszych instytucjonalnie, zwłaszcza peryferyjnych, stanowi często narzędzie kompensujące ograniczone możliwości inwestycyjne budżetu gminnego” – wskazano.

Jak przypomniano w raporcie, w 2010 r., czyli w pierwszym roku funkcjonowania funduszu, wydatki w jego ramach poniosły 994 gminy, spośród 2172 gmin posiadających jednostki pomocnicze w postaci sołectw. Do 2024 r. liczba ta wzrosła do 1495. 

„Wzrost ten potwierdza rosnącą akceptację dla tego narzędzia wśród samorządów lokalnych, choć nadal około 31 proc. uprawnionych gmin nie korzysta z tej możliwości. W 2024 r. najwyższy poziom wykorzystania funduszu sołeckiego odnotowano wśród gmin miejsko-wiejskich – 510 z 711 jednostek (71,7 proc.). Gminy wiejskie również wykazują wysoką aktywność: fundusz funkcjonował tam w 978 z 1464 przypadków (66,8 proc.). Łącznie oznacza to, że fundusz istnieje w ponad dwóch trzecich gmin uprawnionych do jego wyodrębnienia” – wskazano.

W raporcie przypomniano też, że w dyskusji nad wzmocnienie kierunkami zmian ustawy o funduszu sołeckim powracają postulaty dotyczące wzmocnienia tego instrumentu oraz wprowadzenia uproszczeń i większej przejrzystości w jego stosowaniu. 

Wskazano też, że w dyskusjach nad przyszłością funduszu sołeckiego i jednostek pomocniczych gmin pojawia się także kwestia wzmocnienia pozycji sołectw w systemie administracji samorządowej. 

„Wydaje się, że taki kierunek można rozważać poprzez stopniowe rozszerzanie ich kompetencji i bardziej wyraźne umocowanie w systemie prawnym, przy jednoczesnym zachowaniu ich dotychczasowego statusu jednostek pomocniczych gminy” – podkreślono. 

Raport „Od dróg do wspólnot. Ewolucja, praktyka i kierunki zmian funduszu sołeckiego w Polsce (2010–2024)” został przygotowany przez dr Julitę Łukomską zastępczynię dyrektora Narodowego Instytutu Samorządu Terytorialnego, we współpracy z prof. Pawłem Swianiewiczem i Beniaminem Rozczyńskim.

mr/